Talar

Talar – gruba moneta srebrna (początkowo równowartość w srebrze złotego dukata), bita w Europie od końca XV wieku, będąca podstawową monetą w handlu międzynarodowym^[1].

Ten artykuł dotyczy dawnej monety. Zobacz też: Talar – osada w województwie łódzkim, w gminie Dobroń.

Wczesny „Ioachimsthaler” bity przez Schlicka w imieniu króla Ludwika II, z postacią św. Joachima na rewersie (1525)

Geneza

Nazwa spolszczona z niemieckiego Thaler (skrócona forma Ioachimsthaler Gulden – „złoty joachimstalski”), jest pochodną od miejscowości Sankt Joachimsthal w Czechach (obecnie Jáchymov)^[a], należącej do hrabiowskiego rodu Schlick (czes. Šlikové), przy której Stefan Schlick (Štěpán Šlik) otworzył mennicę i zaczął w 1519^[2] systematycznie bić takie wartościowe srebrne monety^[b].

Powstanie tego pieniądza łączy się z odkryciem nowych, bogatych złóż srebra w środkowej Europie, rosnącym importem kruszców (złoto, srebro) z ziem Nowego Świata oraz zapotrzebowaniem w rozwijającym się handlu na wartościową monetę srebrną; istotny wpływ miał również spadek wartości dotychczasowego pieniądza srebrnego. Pierwsze talary (o nazwie guldiner) wypuszczono w 1485 w Tyrolu (arcyksiążę Zygmunt Habsburg), późniejsze w 1500 w Saksonii. Talary z Jachymowa o wysokiej próbie (zwane też „Ioachimsthaler Münze”) zawierały od 27,20 do 26,39 g czystego srebra. Na początku XVI stulecia podobne monety emitowano w wielu krajach europejskich mających zasobne kopalnie srebra; do szczególnie znanych i cenionych należały niderlandzkie (Leeuwendaalder)^[c], skandynawskie riksdalery oraz talary krajów niemieckich, gdzie rozpowszechniły się one najprędzej.

Talary europejskie

Popularny w XVII–XVIII wieku niemiecki talar „z dzikusem”

Niemiecki talar miał początkowo wartość 60 krajcarów, następnie 68 (Reichstaler), później 72, a od roku 1580 – 90 krajcarów. Zawartość kruszcu u różnych emitentów niemieckich była niejednakowa, dopiero ujednolicony w ramach unii monetarnej (1857) talar zawierał ustawowo 16,67 g czystego srebra^[d]. W wyniku reformy walutowej w latach 1871–1873 talar Rzeszy miał równowartość 3 marek, jednak odtąd zaczął wychodzić z obiegu; ostateczna demonetyzacja nastąpiła w 1907^[3].

W Rosji talar znany był jako „jefimok”^[e], we Francji pod nazwą „jocondale”, w Italii jako „tallero”. Stanowiąc wzorzec dla europejskich monet srebrnych, kursował na rynkach europejskich niemal 400 lat. Do szczególnie trwałych w obiegu należał duński talar zachodnioindyjski, będący tam walutą w latach 1849–1917, który na Wyspach Dziewiczych kursował aż do 1934 roku, zastąpiony wtedy przez dolar amerykański^[4]. Najdłużej, aż do czasów współczesnych, przetrwał w emisjach i w obiegu habsburski talar Marii Teresy.

Na ziemiach polskich

Na ziemiach współczesnej Polski pierwszym talarem była moneta księstwa nyskiego wybita w 1508 przez biskupa Jana V Turzona. W 1520 talary wyemitował Zakon krzyżacki^[f]. Pierwszym monarchą polskim bijącym talary (jako emisje medalowe) był Zygmunt I Stary (1529, 1533 dla Korony), po nim też Zygmunt August (1547 dla Litwy), lecz masowe ich emitowanie podjął po reformie monetarnej (1580) dopiero Stefan Batory^[2], i kontynuowano je do 1795 roku, a potem także w Księstwie Warszawskim. Polskie talary wartością były na ogół zbliżone do cesarskich; bito również ich połówki i wielokrotności (bardzo rzadko)^[5]. W XVIII stuleciu polski talar odpowiadał wartości 8 złotych (lub 240 groszy)^[1].

Talar Księstwa Warszawskiego bity w latach 1810–1815 przez króla saskiego Fryderyka Augusta I jako jego władcę, miał wagę 23 g z zawartością 16,56 g czystego kruszcu próby 720. Wypuszczano monety o nominale jednego talara (równego 6 złotym), 1/3 talara (= 2 złote) i 1/6 talara (= 1 zł)^[6].

Prusy

W Prusach począwszy do połowy XVIII wieku system monetarny oparty był na talarze dzielącym się na grosze.

Do 1821: 1 talar = 24 dobre grosze(inne języki) á 12 fenigów = 288 fenigów
Po 1821: 1 talar = 30 srebrnych groszy(inne języki) = 360 miedzianych fenigów

Talar został ostatecznie wyparty z rynku pieniądza w 1873 roku przez nową walutę zjednoczonych cesarskich Niemiec – markę niemiecką.

Zobacz też

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Zobacz w Wikiźródłach tekst Talar i Czerwony złoty

• daalder
• talar Marii Teresy
• gulden
• guldiner
• złoty polski

Uwagi

1. W 1516 uruchomiono tam kopalnię srebra (C.C. Chamberlain: Guide to Numismatics. London: EUP, 1965, s. 161).
2. Od talara, poprzez czeską nazwę tolar, pochodzi m.in. współczesna nazwa dolar. Do tradycji talara nawiązują też takie jednostki monetarne jak peso, angielska korona (crown) czy talar etiopski (bir).
3. Na Litwie szczególnie ceniony talar holenderski określano nazwą „musztyn” (por. J.I. Kraszewski: Sieroce dole, Kraków 1971, s. 110, 392).
4. W XIX wieku rolę niemieckiej monety obiegowej faktycznie przejął zepsuty pruski talar, mający 5/7 wartości wymienialnego (Fr. von Schrötter: Wörterbuch der Münzkunde, dz. cyt., s. 677).
5. Nazywano tak zarówno europejski talar importowany, jak i carski, bity w 1654 dla obiegu wewnętrznego oraz europejski kontrasygnowany (jefimok z priznakom) z lat 1655–1659 (Andrzej Mikołajczyk: Leksykon numizmatyczny, dz. cyt., s. 146). Charakter monety talarowej miał także wprowadzony przez Piotra I (1704) rubel (A. Mikołajczyk: Monety stare i nowe, dz. cyt., s. 24).
6. Wyrażano wątpliwość, czy wśród gdańskich talarów (1567) są monety prawdziwe (M. Kowalski, dz. cyt.).