Zandka

Zandka – dzielnica Zabrza, ustanowiona 17 września 2012 roku, liczy niemal 2,5 tys. mieszkańców.

Zandka

Sandkolonie

Dzielnica Zabrza
Aleja platanów, ul. Krakusa
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Zabrze
Data założenia	2. połowa XVIII wieku
Zarządzający	Grzegorz Froehlich[1]
Powierzchnia	1 km²
Populacja (2012) • liczba ludności	poniżej 2500
Plan Zandki
Położenie na mapie Zabrza
50°18′29,5″N 18°47′54,6″E

Położenie

Dzielnica Zandka ma powierzchnię 1 km²^[2], znajduje się w centrum miasta^[3]. Od południa dzielnica graniczy z linią kolejową^[3], od wschodu z terenami zielonymi^[3], od północy z siedzibą Urzędu Skarbowego i boiskiem^[3], a od zachodu z targowiskiem^[3]. Dzielnica graniczy z Centrum Południem od południa, z Biskupicami od północy i wschodu i z Centrum Północą od północy i zachodu. Granice dzielnicy przebiegają wzdłuż ulic: Antoniego Lazara, Antoniego Tomeczka, Bytomskiej, Pawła Stalmacha oraz wzdłuż torowiska linii kolejowej Gliwice – Katowice^[4].

Historia

Początki osadnictwa w tej części miasta zwanej Małym Zabrzem^[5] sięgają 2. połowy XVIII wieku – Mathias von Wilczek zlecił w 1775 roku budowę kilkunastu domów dla kolonistów w pobliżu zabrzańskiego zamku – wówczas ten teren nazywano Kolonią Zamkową^[5] i miał on charakter wiejski^[5]. Po wyburzeniu zamku teren zaczęto nazywać Sandkolonie (Kolonia na Piaskach, potocznie Zandka^[5], od niem. Sand – piasek^[5] bądź Piaski^[5], Pioski^[5]) od marnej gleby, która tam występuje^[5]. Pierwszymi obiektami wzniesionymi pod koniec XIX wieku były budynek straży pożarnej (obecnie poza granicami dzielnicy) i budynek szkoły^[6].

Wraz z rosnącą industrializacją Zabrza (powstaniem m.in. Huty Donnersmarcka) zwiększyło się zapotrzebowanie na mieszkania dla pracowników, dlatego w latach 1903–1922 zbudowano nowe osiedle na terenie Zandki w duchu miasta ogrodu^[7] dla pracowników tejże huty^[5]. Kompleks był przeznaczony dla robotników i urzędników^[5], poza mieszkaniami obejmował bibliotekę (dziś siedziba Filharmonii Zabrzańskiej^[8]), kasyno (obecnie siedziba Teatru Nowego w Zabrzu^[8]), szkołę gospodarstwa domowego, basen kryty (obecnie galeria z restauracją^[8]) oraz salę gimnastyczną^[5]. Założono także Park Hutniczy przy hucie, będący pierwszym parkiem w obrębie Zabrza^[5]. W latach 1926–1927 budynek gospody został zaadaptowany na kościół^[7]. W 1927 roku wzniesiono eksperymentalny stalowy dom^[7].

Podczas II wojny światowej zabudowania Zandki zostały częściowo uszkodzone w trakcie ataków, czego ślady można znaleźć przy ul. Krakusa 5^[9]. W 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej podpalili kościół^[7]. W latach 60. XX wieku rozpoczęto wznoszenie nowego kościoła pw. Ducha Świętego^[7], a także zainicjowano wznoszenie nowych budynków mieszkalnych w południowo-wschodniej części osiedla^[7]. Po transformacji systemowej i upadku Huty Zabrze większość mieszkań zmieniła swój status, a osiedle z braku nakładów finansowych stało się zaniedbane^[10], uległo degradacji^[10] i jest postrzegane jako nieatrakcyjne miejsce do zamieszkania^[10], jednak zachowało swój oryginalny układ przestrzenny^[7].

Historyczny zespół zabudowy osiedla Zandka(inne języki) został wpisany 2 sierpnia 2012 roku do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego^[11]. Zandka jako dzielnica Zabrza^[12] została ustanowiona 17 września 2012 roku^[13] poprzez wydzielenie z obszaru dzielnicy Centrum Północ^[8]. Zandka liczy niemal 2,5 tys. mieszkańców (stan na 2012 rok)^[11], z czego 12% było bezrobotnych (stan na 2012 rok)^[14].

Architektura

Obiekty historyczne:

• zabudowania gazowni (najstarsze budynki pochodzą z lat 70. XIX wieku)^[15]
• zabytkowy cmentarz żydowski^[16] założony w 1817 roku^[8] (najstarsze nagrobki pochodzą z 1873 roku)^[17]
• cmentarz ewangelicki (jeden z najstarszych nagrobków pochodzi z 1889 roku)^[18]
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jana Brzechwy z 1901 roku^[19]
• dawne przedszkole (ul. Pawła Stalmacha / Cmentarna), obecnie siedziba Straży Miejskiej z 1912 roku^[20]
• zabytkowy zespół zabudowy mieszkaniowej(inne języki) przy ul. Pawła Stalmacha (z 1912 roku), Krakusa (z lat 1909–1916), Antoniego Lazara i ks. Antoniego Tomeczka^[21]
• stalowy dom z 1927 roku^[22] przy ul. Cmentarnej^[23]

Pozostałe obiekty:

• kościół pw. Ducha Świętego (budowany w latach 2011–2016)^[24]
• boisko piłkarskie klubu KS Stal^[25]

Galeria

• 
  Budynek gazowni (2013)
• 
  Cmentarz żydowski (2007)
• 
  Cmentarz ewangelicki (2010)
• 
  Budynek szkoły podstawowej nr 2 (2013)
• 
  Ul. Krakusa 13 (2012)
• 
  Ul. Norberta Bończyka 3-3a (2012)
• 
  Ul. Bytomska 3 (2012)
• 
  Dawne przedszkole (2016)
• 
  Ulica Pawła Stalmacha zimą
• 
  Stalowy dom (2012)
• 
  Ul. Cmentarna 19a-b (2010)
• 
  Ul. Antoniego Lazara 4 (2010)
• 
  Ul. ks. Antoniego Tomeczka 8 (2010)
• 
  Ul. Franciszka Siedleckiego 1 (2012)
• 
  Kościół pw. Ducha Świętego (2012)

Przypisy

1. Dzielnica Śródmieście – Skład Osobowy [online], bip.miastozabrze.pl [dostęp 2023-08-30].
2. Dzielnica Zandka – Statut Dzielnicy [online], bip.miastozabrze.pl [dostęp 2023-08-30].
3. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 50.
4. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 92–93.
5. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 51.
6. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 54.
7. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 55.
8. Zabrze chce utworzyć nową dzielnicę z zabytkowym osiedlem [online], dzieje.pl [dostęp 2023-02-27] (pol.).
9. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 52.
10. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 53.
11. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 93.
12. Dzielnice – Miasto Zabrze – Portal gov.pl [online], Miasto Zabrze [dostęp 2023-02-26] (pol.).
13. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 92.
14. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 103.
15. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 86.
16. Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 7 października 2022 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2022-10-14].
17. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 87.
18. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 88.
19. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 78.
20. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 79.
21. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 84.
22. Żmudzińska-Nowak 2012 ↓, s. 80.
23. Michał Bulsa, Patronackie osiedla robotnicze. Tom 1: Górny Śląsk, Łódź 2022, s. 300.
24. Instytut GośćI.G. Media Instytut GośćI.G., Kościół na Zandce [online], Instytut Gość Media, 20 października 2016 [dostęp 2023-02-27].
25. Kąpielisko ATV, KS „Stal” koło „Huty Zabrze”. [online], Historia Zabrza, 12 listopada 2019 [dostęp 2023-02-27] (pol.).

Bibliografia

• Innowacyjność a tożsamość miejsca w rewitalizacji obszarów miejskich: [Zandka], MagdalenaM. Żmudzińska-Nowak (red.), Gliwice: Politechnika Śląska. Wydział Architektury, 2012, ISBN 978-83-926402-9-5, OCLC 827729397 [dostęp 2023-02-27].