Żywoty świętych (Skarga)

Żywoty świętych starego i nowego zakonu – legendarz^[1], utwór hagiograficzny (z elementami kaznodziejstwa i postyllografii)^[2] napisany przez polskiego jezuitę Piotra Skargę w 1577 roku (wydany dwa lata później w 1579) w języku polskim^[3]. Cieszyły się ogromną poczytnością i uznaniem niezmiennie od chwili wydania aż do połowy XX wieku. Prawdopodobnie jest to najpopularniejsza (w przeliczeniu na procentowy udział ludności zalfabetyzowanej w społeczeństwie) polska książka wszech czasów^[4]. Autor zadedykował ją ówczesnej królowej Polski, Annie Jagiellonce.

Strona tytułowa, wydanie z 1615 r.

Utwór wydany był w dwóch tomach liczących ponad tysiąc stron. Skarga inspirował się podobnymi pracami, m.in. Wawrzyńca Suriusa (lat. Laurentius Surius(inne języki))^[3]. Szacuje się, że ok. 80% treści Żywotów... (wydanie z 1610) było kompilacją z dzieła Suriusa De probatis Sanctorum historiis...^[5]. Celem Skargi było stworzenie poczytnego utworu dla katolików – alternatywy dla Pisma Świętego, którego lektury w tym czasie katolickie władze nie popierały, co odróżniało je od protestanckich^[6].

Żywoty... stały się niezwykle popularną książką, jedną z najpoczytniejszych książek polskich swej ery. Pierwsze wydanie z 1579 wyczerpało się już w roku 1583^[6]. Do roku 1644 ukazało się dwanaście wydań tego dzieła^[6]. Następne wydania ukazały się dopiero po roku 1700, na skutek nasycenia rynku i pojawienia się konkurencyjnych alternatyw. Książka ta była obowiązkową lekturą w kolegiach jezuickich i niektórych szkołach parafialnych (do okresu reform Komisji Edukacji Narodowej)^[7].

Poza walorami moralnymi, jednym z elementów popularności książki dla przeciętnego czytelnika mógł być szczegółowy opis tortur i umęczeń; inne to polityka dworska, międzynarodowa i opis egzotycznych krajów^[8].

Twórczość Skargi była zachwalana za swoje walory językowe od okresu Oświecenia^[9]. Żywoty... bardzo cenił Adam Mickiewicz, który nazwał je „najpoetyczniejszym dziełem polskim”^[10]. Była to lektura popularna nie tylko wśród ludzi wykształconych, bowiem wraz ze wzrostem czytelnictwa młodzieży i uboższych warstw „Żywoty” stały się częścią kanonu ludowego, czytanego jako beletrystyka „wprowadzająca w świat książek” m.in. przez Wincentego Witosa, Stanisława Pigonia, Franciszka Bujaka, Władysława Korfantego czy Władysława Orkana^[11]. Jako jedna z najbardziej popularnych książek w języku polskim czytana „przez masy”. Janusz Tazbir zauważa, że było to dzieło znaczące, jeśli chodzi o utrzymanie polskości na terenach Śląska, Mazur i Pomorza^[12].

Zobacz też

• Kazania sejmowe
• Żywoty świętych