5 Dywizjon Żandarmerii

5 Dywizjon Żandarmerii (5 dżand) – oddział żandarmerii Wojska Polskiego.

5 Dywizjon Żandarmerii

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1921
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	1 grudnia (1928-1935) 13 czerwca (1936-1939)
Rodowód	Dywizjon Żandarmerii Wojskowej Nr 5
Kontynuacja	Oddział Żandarmerii Wojskowej w Krakowie
Dowódcy
Pierwszy	płk żand. Rudolf Andryszczak
Ostatni	ppłk żand. dr Alfred Riesser
Organizacja
Dyslokacja	Garnizon Kraków (OK V)
Rodzaj sił zbrojnych	Wojsko
Rodzaj wojsk	Żandarmeria
Podległość	Dowództwo Żandarmerii MSWojsk.

Historia dywizjonu

5 dywizjon żandarmerii wraz z podporządkowanymi pododdziałami stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr V (dowództwo dyonu w Krakowie oraz plutony Kraków I, Kraków II, Wadowice, Nowy Sącz, Tarnów, Katowice i Biała-Bielsko)^[1]. Dowódca dywizjonu pełnił równocześnie funkcję szefa żandarmerii w Dowództwie Okręgu Korpusu Nr V w Krakowie.

Na początku 1924 służbę czynną w dywizjonie pełniło 16 oficerów żandarmerii i jeden porucznik administracji na stanowisku oficera kasowego^[1]. Dywizjon był oddziałem macierzystym dla dwóch oficerów zawodowych (mjr. żand. Zygmunta Manowardy i kpt. żand. Kazimierza Chodkiewicza) oraz dwóch oficerów rezerwy: płk. Władysława Polaszka i por. Ignacego Musiałkowskiego^[a][1]. Pułkownik Polaszek do 1918 pełnił służbę w Korpusie Żandarmerii dla Bośni i Hercegowiny^[2]. Był odznaczony m.in. Krzyżem Zasługi Wojskowej 3 klasy z dekoracją wojenną i mieczami^[2].

Do 20 marca 1924 zostały zlikwidowane plutony żandarmerii: Kraków II, Nowy Sącz, Tarnów i Wadowice, a w ich miejsce zostały zorganizowane posterunki żandarmerii^[3]. W tym samym miesiącu niżej wymienieni oficerowie zostali przeniesieni z korpusu oficerów żandarmerii do korpusu oficerów piechoty z równoczesnym wcieleniem do 20 pp: kpt. żand. Ferdynand Paweł Kruger, por. żand. Marian II Szulc (dowódca plutonu żand. Tarnów) i por. żand. Stanisław Stefan Neisser (dowódca plutonu żand. Nowy Sącz) oraz do korpusu oficerów jazdy z równoczesnym wcieleniem do 8 pułku ułanów: kpt. żand. Tadeusz Konrad Kostkiewicz (dowódca plutonu żand. Wadowice)^[4].

29 kwietnia 1925 w Krakowie zmarł ppłk żand. Karol Jan Dobrowolski^[b], komendant kadry szwadronu zapasowego^[8].

17 lutego 1928 minister spraw wojskowych zatwierdził dzień 1 grudnia, jako datę święta dywizjonu^[9].

12 grudnia 1935 minister spraw wojskowych unieważnił dotychczasową datę święta dywizjonu oraz zatwierdził dzień 13 czerwca, jako datę święta żandarmerii^[10].

W 1938 utworzony został pluton żandarmerii Kraków II, któremu podporządkowane zostały posterunki w Bochni, Tarnowie i Dębicy.

Jednostka nie posiadała sztandaru i odznaki pamiątkowej. Oficerowie i podoficerowie od 1931 mogli otrzymać odznakę pamiątkową Żandarmerii. W 1939 zamierzano wprowadzić do użytku „Znak Służbowy Żandarmerii”. Znaki miały być numerowane. Dla 5 dżand przewidziano numery od 5000 do 5999^[11].

W dwudziestoleciu międzywojennym służbę w dywizjonie pełnili m.in. kapitanowie Józef Bay, Bronisław Borelowski, Jakub Marian Herchenreder^[c], Tadeusz Kurzeja, Tadeusz Miś i Władysław Segda oraz porucznicy: Franciszek Flatau, Konstanty Heumann, Jan Niedziołek, Tadeusz Nisiewicz-Dobrzański i Zygmunt Żytomirski.

Organizacja pokojowa i dyslokacja 5 dżand. w 1939

• Dowództwo dyonu w Krakowie, ul. Warszawska 24
• pluton żandarmerii Kraków I, ul. Warszawska 24
  • posterunek żandarmerii Rakowice przy 2 Pułku Lotniczym
  • posterunek żandarmerii Kłaj
• pluton żandarmerii Kraków II, ul. Wielicka 2^[18]
  • posterunek żandarmerii Bochnia
  • posterunek żandarmerii Tarnów
  • posterunek żandarmerii Dębica
  • posterunek żandarmerii Nowy Sącz^[19]
  • posterunek żandarmerii Zakopane^[20]
• pluton żandarmerii Katowice, ul. Francuska 49
  • posterunek żandarmerii Będzin
  • posterunek żandarmerii Chorzów^[21]
  • posterunek żandarmerii Lubliniec
  • posterunek żandarmerii Tarnowskie Góry
• pluton żandarmerii Bielsko

Mobilizacja w 1939

5 Dywizjon Żandarmerii był jednostką mobilizującą. Podobnie plutony żand. Bielsko i Katowice, które posiadały własne tabele mobilizacyjne. Zgodnie z uzupełnionym planem mobilizacyjnym „W” 5 dżand. w Krakowie mobilizował w mobilizacji niejawnej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym, plutony piesze żandarmerii nr 6, 66 i 123, pluton konny żandarmerii nr 5 i pluton krajowy żandarmerii „Kraków”. Natomiast w I rzucie mobilizacji powszechnej plutony piesze żandarmerii nr 56, 124 i 125, pluton konny żandarmerii nr 58 oraz pluton krajowy żandarmerii „Tarnów”^[22][d]. Pluton Żandarmerii „Katowice” mobilizował w Katowicach, w mobilizacji niejawnej plutony piesze żandarmerii nr 23 (grupa „żółta”) i 32 (grupa „niebieska”)^[23].

W dniach 24 i 25 sierpnia 1939 w Bielsku, Katowicach i Krakowie zostały zmobilizowane wszystkie pododdziały żandarmerii należące do grupy „żółtej” i „niebieskiej”:

• pluton pieszy żandarmerii nr 6 pod dowództwem ppor. żand. rez. Leona Czarkowskiego został przydzielony do 6 Dywizji Piechoty^[24],
• pluton pieszy żandarmerii nr 66 został przydzielony do rezerwowej 55 Dywizji Piechoty,
• pluton pieszy żandarmerii nr 123 dla Kwatery Głównej Armii „Kraków”,
• pluton pieszy żandarmerii nr 124 pod dowództwem ppor. żand. rez. Barana^[25][e],
• pluton konny żandarmerii nr 5 pod dowództwem kpt. żand. Zbigniewa Stefana Kędzierskiego został przydzielony do Krakowskiej Brygady Kawalerii^[29][30],
• pluton pieszy żandarmerii nr 23 pod dowództwem por. żand. Karola Kaszyckiego został przydzielony do 23 Dywizji Piechoty^[31][32],
• pluton pieszy żandarmerii nr 32 został przydzielony do Grupy Fortecznej Obszaru Warownego „Śląsk”,
• plutony krajowe żandarmerii „Kraków” i „Tarnów” zostały oddane do dyspozycji dowódcy Okręgu Korpusu Nr V.

31 sierpnia 1939 w Krakowie rozpoczęto formowanie plutonów żandarmerii przynależnych do I rzutu mobilizacji powszechnej. Organizacja tych pododdziałów miała być zakończona 4 dnia mobilizacji powszechnej, czyli 3 września 1939:

• pluton pieszy żandarmerii nr 56 miał wejść w skład rezerwowej 45 Dywizji Piechoty, która nie zdołała się w całości zmobilizować i nie działała jako wielka jednostka^[33].

Kampania wrześniowa 1939

Po południu 3 września 1939 z Krakowa wyruszyła kolumna w składzie Oddziału Nadwyżek 5 dżand. kapitana Leona Terleckiego oraz czterech plutonów żandarmerii:

• plutonu pieszego żandarmerii nr 56 pod dowództwem ppor. rez. Zygmunta Józefa Sławikowskiego^[34],
• plutonu pieszego żandarmerii nr? pod dowództwem ppor. Biernackiego,
• plutonu konnego żandarmerii nr 58 pod dowództwem ppor. Jerzego Rudzkiego,
• plutonu krajowego żandarmerii „Tarnów” pod dowództwem ppor. rez. Włodzimierza Szarana^[35].

Kolumna maszerowała przez Wieliczkę i Bochnię w kierunku Tarnowa. Do Tarnowa zostały skierowane plutony poruczników Szarana i Rudzkiego. Pozostałe pododdziały 7 września dotarły do Żabna. Z Żabna kolumna pomaszerowała do Szczucina. Tam pluton porucznika Biernackiego został oddany do dyspozycji jednej z dywizji piechoty.

Kadra żandarmerii okręgu generalnego i dywizjonu

Dowódcy dywizjonu

• mjr żand. Julian Sas-Kulczycki (17 XI – XII 1918)
• gen. ppor. Eugeniusz Dąbrowiecki (XII 1918 – 20 V 1919)
• płk żand. Emil Tintz (20 V – 1 XII 1919)
• płk żand. Rudolf Andryszczak (od 1 XII 1919)
• mjr / ppłk żand. Adam Werner (17 III 1927^[36] – 26 IV 1928 → praktyka poborowa w PKU Kraków Miasto^[37])
• mjr żand. Roman Leon Stadnicki (26 IV 1928^[37][38] – II 1932)
• ppłk żand. Tadeusz Jan Podgórski (23 III 1932^[39] – 30 IX 1934 → stan spoczynku^[40])
• ppłk żand. dr Alfred Riesser (1934^[41] – 30 VIII 1939)

Zastępcy dowódcy dywizjonu (od 1938 – I zastępca dowódcy)

• mjr żand. dr Jan Rataj (do IV 1925^[42])
• mjr żand. Adam Werner (od VII 1925^[43])
• mjr żand. Aleksander Seweryn Marian Geringer (do 23 XII 1929 → p.o. kierownika Referatu I PKU Pszczyna^[44][45])
• mjr żand. Władysław Hercok (do 1934 → zastępca dowódcy 1 dżand.)
• kpt. / mjr żand. Julian Szczerba (1934-1939)

Obsada personalna 5 dżand w marcu 1939^[46]

• dowódca – ppłk żand. dr Alfred Riesser
• I zastępca dowódcy – mjr żand. Julian Szczerba
• II zastępca dowódcy (kwatermistrz) – kpt. żand. Józef Wamsiedl^[f] (od XII 1929^[50])
• adiutant – por. żand. Józef Basiaga (po kampanii wrześniowej w Oflagu VII A Murnau)
• oficer mobilizacyjny – kpt. żand. Leon Wawrzyniec Terlecki
• oficer śledczy – kpt. żand. Stanisław Marian Goliński^[g]
• oficer do zleceń – por. żand. Stanisław Polita^[h]
• oficer gospodarczy – por. int. Tadeusz Antoni Kawiński
• dowódca plutonu Kraków – kpt. żand. Zbigniew Stefan Kędzierski
• dowódca plutonu Katowice – mjr żand. Rudolf Klemens (27 X 1935 – 29 VI 1939)

Dziedzictwo tradycji 5 Dywizjonu Żandarmerii

18 marca 2015 weszła w życie decyzja Nr 56/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 26 lutego 2015 w sprawie przejęcia przez Oddział Żandarmerii Wojskowej w Krakowie dziedzictwa tradycji 5 dywizjonu żandarmerii (1920–1939)^[57].

Uwagi

1. Ignacy Musiałkowski ur. 18 lipca 1884 w Piotrkowie. Na podstawie rozkazu Nr 11000 Naczelnej Komendy Armii z 12 lipca 1915 został zwolniony z Legionów Polskich, w których pełnił służbę w Żandarmerii Polowej, w stopniu podporucznika (XI ranga)
2. ppłk żand. Karol Jan Dobrowolski ur. 27 stycznia 1881 w Tarnowie, w rodzinie Jana^[5]. Na stopień kadeta rezerwy-zastępcy oficera został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1904^[6]. Został przydzielony w rezerwie do 13 Galicyjskiego Batalionu Strzelców Polowych w Bochni^[7].
3. Jakub Marian Herchenreder ur. 31 lipca 1895 w Wolicy Mosteńskiej, w ówczesnym powiecie żółkiewskim Królestwa Galicji i Lodomerii, w rodzinie Jakuba. W 1913 ukończył klasę VIIa w c. k. Gimnazjum im. Rudolfa w Brodach. Był starszym bratem Ludwika (ur. 11 stycznia 1899 w Wolicy), podporucznika piechoty rezerwy Wojska Polskiego i podkomisarza Policji Państwowej, dowódcy 5. kompanii szkolnej w Centralnej Szkole PP w Mostach Wielkich^[12]. W czasie I wojny światowej walczył w szeregach cesarskiej i królewskiej Armii. Jego oddziałem macierzystym był Pułk Piechoty Nr 80. Na stopień podporucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 grudnia 1917 w korpusie oficerów rezerwy. Był odznaczony Srebrnym 2. klasy i Brązowym Medalem Waleczności^[13] oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi^[14]. Na stopień kapitana został mianowany ze starszeństwem z 15 sierpnia 1924 i 5. lokatą w korpusie oficerów żandarmerii^[15]. Pełnił wówczas służbę w 5 Dywizjonie Żandarmerii w Krakowie. We wrześniu 1924 został odkomenderowany do 23 Pułku Artylerii Polowej w Będzinie celem przeszkolenia^[16]. Później został przeniesiony do korpusu oficerów artylerii i wcielony do 23 pap. W 1932 pełnił służbę w Głównej Składnicy Uzbrojenia nr 2 w Dęblinie. W czerwcu 1934 został przeniesiony do Pomocniczej Składnicy Uzbrojenia Nr 6 na stanowisko pełniącego obowiązki zarządcy^[17]. W listopadzie i grudniu 1938 pełnił funkcję szefa służby uzbrojenia Grupy „Łom”, prowadzącej działania specjalne na Rusi Zakarpackiej. Do września 1939 był zarządcą Składnicy Uzbrojenia nr 6 w Hołosku i wziął udział w jej obronie, w czasie kampanii wrześniowej. 14 marca został aresztowany, a 30 czerwca 1940 skazany na karę śmierci. Był żonaty z Leontyną (ur. 10 stycznia 1905 w Petersburgu), córką Stefana Sadkowskiego, z którą miał syna Tadeusza Andrzeja (ur. 9 lutego 1940 we Lwowie). Żona razem z synem została w kwietniu 1940 deportowana do obwodu semipałatyńskiego, a w grudniu 1941 do obwodu dżambulskiego. W sierpniu 1942 dotarli do Krasnowodzka, skąd ewakuowano ich do Iranu.
4. Pluton krajowy żandarmerii „Tarnów” po ukończeniu mobilizacji w Krakowie przechodził do Tarnowa.
5. Prawdopodobnie chodzi o mgr. Mieczysława Kazimierza Barana ur. 21 października 1907 w Nowym Targu, w rodzinie Kazimierza^[26], który na stopień porucznika rezerwy został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1938 i 4. lokatą w korpusie oficerów żandarmerii^[27]. Porucznik o tym imieniu i nazwisku był jeńcem Oflagu II C Woldenberg^[28]. Zmarł 2 marca 1990. Został pochowany na Hampstead Cemetery w Londynie.
6. kpt. żand. Józef Wamsiedl ur. 6 stycznia 1895. 3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu kapitana ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 i 60. lokatą w korpusie oficerów żandarmerii^[47] (w marcu 1939 był jedynym kapitanem żandarmerii ze starszeństwem z 1 czerwca 1919). Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi^[48]. Dostał się do niemieckiej niewoli. Zmarł w 1945 w Königswarth–Bautrem, w Saksonii^[49] .
7. kpt. żand. Stanisław Marian Goliński ur. 8 kwietnia 1893 w Krakowie, w rodzinie Józefa. W kwietniu 1928 został przeniesiony z 12 pp w Wadowicach do PKU Bielsko na Śląsku na stanowisko referenta^[51]. Z dniem 3 października 1930 został przydzielony na pięciomiesięczny kurs aplikacyjny w Centrum Wyszkolenia Żandarmerii w Grudziądzu^[52]. W 1932 pełnił służbę w 8 dżand. Na stopień kapitana został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1937 i 3. lokatą w korpusie oficerów żandarmerii. Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi^[53]. W czasie kampanii wrześniowej przekroczył granicę z Rumunią i został internowany. 14 marca 1941 przeniesiony do Oflagu VI E Dorsten, a 17 września 1942 do Oflagu VI B Dössel^[54].
8. Stanisław Polita ur. 25 września 1897 w Nowym Sączu, w rodzinie Franciszka^[55]. Porucznik ze starszeństwem z 1 lipca 1927 w korpusie oficerów żandarmerii. W grudniu 1934 ogłoszono jego przeniesienie z 8 dżand. do 5 dżand.^[41] Zmarł w 1941. Jego grób znajduje się na Cmentarzu Centralnym w Wiedniu^[56].