Analfabetyzm

Analfabetyzm (gr. ἀναλφάβητος nieznający liter) – w rozumieniu popularnym brak umiejętności pisania i czytania oraz wykonywania czterech podstawowych działań matematycznych u osób dorosłych, tj. według kryteriów UNESCO – powyżej 15. roku życia. Osoby nieposiadające takich umiejętności nazywane są „analfabetami”.

Analfabetyzm i półanalfabetyzm

Klasyfikacje
ICD-10	Z55.0

Procesem zmniejszającym analfabetyzm poprzez nauczanie analfabetów posługiwania się pismem oraz drukiem jako środkami komunikacji jest alfabetyzacja.

Odsetek ludności umiejącej pisać i czytać na świecie (2007)

Analfabetyzm w Rzeczypospolitej Polskiej międzywojennej (1931)

Analfabetyzm na świecie

Kryteria statystyczne są niejednolite i nieprecyzyjne. Jako liczbę analfabetów, zwykle przyjmuje się liczbę osób bez określonego w danym kraju, minimalnego poziomu szkolnej edukacji, np. bez szkoły podstawowej, lub np. bez ukończonych jej czterech pierwszych klas^[1]. W praktyce oznacza to, że imigrant, także absolwent uczelni, po przeniesieniu się na stałe do innego kraju, jeśli nie zadbał o uznanie tu swej edukacji, w statystyce zostanie ujęty jako analfabeta.

W krajach Trzeciego Świata problem analfabetyzmu sięga kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu procent mieszkańców. Obecnie szacuje się, że w Europie jest 3% analfabetów, w Ameryce Pd. – 15%, w Azji – 33%, a w Afryce – 50%.

Nie jest łatwa ocena skali analfabetyzmu wtórnego oraz funkcjonalnego (czyli niemożności zrozumienia i wykorzystania drukowanych informacji oraz przedstawień graficznych, tj. ikon, wykresów, diagramów), czyli praktycznej niezdolności posługiwania się słowem pisanym: braku zrozumienia treści najprostszych instrukcji, braku umiejętności wypełnienia najprostszych formularzy. Podobnie jest z analfabetyzmem matematycznym, czyniącym ludzi niezdolnymi do sprawdzenia rachunku w kasie sklepowej, nie mówiąc o obliczeniu podatków. Badanie tych zagadnień daje czasem bardzo różne wyniki, w zależności od przyjętych kryteriów. Odsetek ten nawet w bogatych krajach może sięgać 50 i więcej procent.

Jakkolwiek zwalczanie analfabetyzmu pierwotnego udaje się metodami stosunkowo prostymi (choć dla biednych krajów nawet one bywają zbyt kosztowne) – przez zapewnienie wszystkim dzieciom podstawowej edukacji, tak zjawisko pojawiania się analfabetyzmu wtórnego jest znacznie trudniejsze do opanowania i wiązać się musi z upowszechnieniem czytelnictwa wśród ogółu ludności – zachęcania do korzystania z bibliotek, księgarni, prasy, Internetu.

Analfabetyzm na ziemiach polskich

W średniowiecznej Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, analfabetyzm obejmował przytłaczającą większość ludności. Pisać i czytać potrafili jedynie przedstawiciele duchowieństwa, urzędnicy dworscy i Żydzi. Pierwszym władcą Polski potrafiącym czytać i pisać był Mieszko II, a ostatnim nieposiadającym tej umiejętności Kazimierz Jagiellończyk^[2].

W Rzeczypospolitej Obojga Narodów analfabetami w połowie XVIII w. było jeszcze ponad 90% społeczeństwa. Nieznaczna poprawa nastąpiła w okresie zaborów. W Królestwie Polskim i w Galicji około 1870 r. analfabeci stanowili około 80% ogółu ludności, a w zaborze pruskim już tylko 30%^[3].

W 1914 r. na ziemiach polskich było: 57% analfabetów w zaborze rosyjskim, 40% w Galicji i 5% w zaborze pruskim, co łącznie dla terenu powojennej II RP dawało ok. 41%. 7 lutego 1919 Józef Piłsudski wprowadził dekret o obowiązku szkolnym dla dzieci od 7 do 14 roku życia, co wpłynęło na spadek analfabetyzmu w kolejnych latach^[4]. Według spisów ludności w Polsce w 1921 r. było 33,1% analfabetów, w 1931 – 23,1%, w późniejszych latach do 1939 spisy ludności nie były przeprowadzane, zgodnie z szacunkami w 1939 analfabetyzm wynosił ok. 15%^[5].

Analfabeci według wyznań w 1931 w II Rzeczypospolitej:

• ewangelickie – 9,9%
• mojżeszowe – 15,4%
• rzymskokatolickie – 17,2%
• greckokatolickie – 38,5%
• prawosławne – 52,5%^[6].

W czasie II wojny światowej na Ukrainie wchodzącej przed wojną w skład II Rzeczypospolitej i ZSRR, chłopi którzy przyznawali się reżimowi okupacyjnemu III Rzeszy, że potrafią czytać i pisać, byli narażeni na karę śmierci jako intelektualiści^[7].

Planową akcję likwidacji analfabetyzmu w Polsce przeprowadził w latach 1949–1952 rząd Polski Ludowej. Pierwsze próby podjęto już w 1945 r. Departament Oświaty i Kultury Dorosłych Ministerstwa Oświaty opracował projekt dekretu o obowiązkowym nauczaniu analfabetów. Jednak dopiero ustawa z 7 kwietnia 1949 r. wprowadziła obowiązek bezpłatnej nauki dla analfabetów i półanalfabetów od 14. do 50. roku życia^[8]. Na Ludowe Wojsko Polskie również nałożono obowiązek nauczania żołnierzy odbywających służbę wojskową. Świadectwa ukończenia kursu otrzymało 618 298 osób, co stanowiło 4,6% ogółu Polaków w grupie wiekowej od 14 do 50 lat, lecz w grupie wiekowej powyżej 50 lat nadal znajdowało się 1,06 mln analfabetów i półanalfabetów, stanowili oni ok. 21% tej grupy^[9]. W 1952 r. Sejm uchwalił zakończenie akcji^[10].

W późniejszych latach PRL analfabetyzm nadal występował, w 1960 roku stanowił 2,7%^[11].

W 1958 r. rozpoczęto likwidację wtórnego analfabetyzmu, który stał się zjawiskiem marginalnym i wynosił w 1978 – 0,9%^[12].

Zobacz też

Zobacz hasło analfabetyzm w Wikisłowniku

Zobacz kolekcję cytatów związanych z pojęciem analfabetyzmu w Wikicytatach

• analfabetyzm funkcjonalny