Banknoty Narodowego Banku Polskiego (1948–1993)

Banknoty Narodowego Banku Polskiego (1948–1993) – banknoty Narodowego Banku Polskiego denominowane w złotych,

• wypuszczane w emisjach z datami od 1 lipca 1948 r., do 16 listopada 1993 r.,
• będące w obiegu od 30 października 1950 r., do 31 grudnia 1996 r.,
• w ramach systemu monetarnego obowiązującego w Polsce pomiędzy 30 października 1950 r. a 31 grudnia 1994 r^[1][2][3].

Banknoty polskie w latach 1950–1978

W sobotę 28 października 1950 r. została uchwalona przez zupełne zaskoczenie (odcięto telefony, zablokowano wyjścia w sejmie) ustawa wprowadzająca nowego złotego, stanowiącego równowartość 0,222168 grama czystego złota, zatem zrównanego z rublem sowieckim. Znajdujące się w obiegu znaki pieniężne pozbawiono charakteru środków płatniczych już z dniem 29 października (niedziela) – był to ostatni dzień, kiedy można było płacić „starymi złotymi”^[4]. Od poniedziałku 30 października, tylko do 8 listopada, stare pieniądze można było wymieniać w oddziałach NBP. Zaznaczono w uchwalonej ustawie, że^[4]:

…banknoty nieprzedstawione do wymiany w tym terminie unieważnia się…

W skrócie zasady reformy wyglądały następująco^[4]:

• kurs złotego dotychczasowego (wedle nomenklatury ustawy) do nowego złotego wynosił (w zasadzie) 100:1
• przerachowania płac i cen dokonywano jednak w stosunku 100:3
• oszczędności bankowe przeliczono wg zasad:

• do kwoty 100 tys. – 100:3
• od 100 tys. do 500 tys. – 100:2
• od 500 tys. do 1 mln – 100:1,5
• powyżej 1 mln – 100:1

• wymiana odbywała się wg powyższych zasad bez ograniczeń sumy, inaczej niż w wymianie z 10 stycznia 1945 r.
• zezwolono na regulowanie zobowiązań monetami bez ograniczenia górnej kwoty, inaczej niż w II Rzeczypospolitej w stosunku do nominałów niesrebrnych.

Mimo uchwalenia parytetu, deklarującego pokrycie nowych złotówek w złocie, nigdy nie wydano odpowiednich aktów prawnych^[4].

Z dniem 30 października wprowadzono do obiegu monety (do 1 złotego) oraz banknoty wcześniej wydrukowanej i przechowywanej w tajemnicy emisji 1 lipca 1948. Wyższe nominały (10, 20, 50, 100 i 500 złotych) były drukowane za granicą^[4], a 2 i 5 złotych w PWPW w Łodzi, jako uzupełnienie niższych nominałów będących w obiegu^[5]. W późniejszym czasie, po 1950 r., produkcję wszystkich nominałów przeniesiono do PWPW w Warszawie^[6].

W pierwszej połowie lat 60. XX w. banknoty o nominałach: 2, 5 i 10 złotych wycofano z obiegu zastępując je monetami^[7].

Dopiero w 1966 r. wprowadzono do obiegu banknot o nominale 1000 złotych z datą emisji 29 października 1965 w całkowicie zmienionej szacie graficznej^[7].

Dla banknotów wyższych nominałów (od 20 złotych w górę), w języku potocznym pojawiło się wiele nazw^[7]:

• 20 złotych – „anielka”
• 100 złotych – „paczka” lub „tatuś”
• 1000 złotych – „koło”, „kafel”, „patyk”

Obiegowa emisja 1 lipca 1948

Projektantem całej emisji był prof. Wacław Borowski^[8].

Lista banknotów obiegowych

Lp.	Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu
1	2 złote
2	5 złotych
3	10 złotych
4	20 złotych
5	50 złotych
6	100 złotych
7	500 złotych

Dwie wersje centralnego gilosza 100-złotówki 1948 – z ramką i bez

Banknoty o nominałach 20, 50, 100 i 500 złotych były produkowane przez ponad 20 lat. W konsekwencji powstała pewna grupa odmian różniących się szczegółami jak np^[9]:

• gilosze 50-złotówki, czy
• ramka w giloszu 100-złotówki.

W XXI w. znane są również różne próby kolorystyczne projektów poszczególnych nominałów^[10].

• Próby kolorystyczne 100-złotówki
• 
  awers
• 
  rewers
• 
  awers
• 
  rewers

Wzory

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu
2 złote
5 złotych
10 złotych
20 złotych
50 złotych
100 złotych
500 złotych

Obiegowa emisja 29 października 1965

W końcu 1959 r. NBP ogłosił konkurs na projekt banknotu 1000-złotowego. Zwycięską okazała się praca profesorów Henryka Tomaszewskiego i Juliana Pałki z Mikołajem Kopernikiem na awersie. Banknot opracowany był do realizacji już na początku lat 60. XX w. – jego emisję przygotowano z datą 24 maja 1962 r. (awersrewers). Nie wprowadzono go jednak wtedy do obiegu, gdyż prezes NBP, A. Zebrowski, podpisany na emisji 1962 r., przestał być prezesem. W konsekwencji dokonano zmiany daty emisji na 29 października 1965 wraz z uaktualnieniem podpisów władz banku^[8].

Banknot wprowadzono do obiegu w czerwcu 1966 r., w czasie obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego^[8].

Pomimo zastosowania tradycyjnych metod druku, banknot daleko odbiegał od będących dotychczas w obiegu biletów, wnosząc nowatorstwo graniczące z awangardą. Był najbarwniejszym i najdroższym pod względem kosztów produkcji banknotem polskim do tamtego czasu^[11].

Nominał	Awers banknotu	Rewers banknotu
1000 złotych	awers	rewers

Ciekawostki

• Istnieją projekty banknotów o nominałach 50 groszy i 1 złoty emisji 1 lipca 1948^[12][13].
• Na banknocie o nominale 2 złote emisji 1 lipca 1948 przedstawiono projekt budynku – przyszłej siedziby Narodowego Banku Polskiego. Projekt architektoniczny siedziby NBP był autorstwa Bohdana Pniewskiego^[14].
• Przyjęta socrealistyczna linia dla banknotów emisji 1 lipca 1948 r. doprowadziła do tego, że na 10-złotówce umieszczono głowę rzeczywistego robotnika – gisera (odlewnika) z PWPW w Łodzi Mateusza Jóźwiaka^[15].
• Modelką Wacława Borowskiego w przypadku głowy kobiety umieszczonej na banknocie 20-złotowym emisji 1 lipca 1948 r. była Helena Michalik, przyjaciółka artysty^[16].
• Banknot o nominale 50 złotych emisji z 1 lipca 1948 miał początkowo przestawiać głowę górala i widok Tatr^[17]. Decyzja czynników politycznych, że na nowych banknotach mają być umieszczane wizerunki „ludzi pracy” doprowadziła ostatecznie do umieszczenia głowy rybaka i widoku portu w Gdyni. 50-złotówkę według socrealistycznego wzoru drukowano w Szwecji, Czechosłowacji i Warszawie zmieniając sposób oznaczenia serii i numeracji, jak również gamę koloru i wielkość rozety z podaną cyfrą „50”. W XXI w. znane są wydrukowane egzemplarze pierwszej wersji nominału 50 złotych emisji 1 lipca 1948^[18].
• Przy projekcie nominału 100 złotych emisji 1 lipca 1948 r. modelem wizerunku był autentyczny robotnik – kierowca PWPW Bronisław Tomaszewski^[19][20].
• Wizerunki umieszczone na 500-złotówkach z 1 lipca 1948 r. powstały na podstawie autentycznych zdjęć, szkiców i rysunków górników podczas pracy w kopalni^[19].

Banknoty polskie w latach 1974–1996

Liczne postulaty dotyczące unowocześnienia będących w obiegu banknotów emisji 1948 (zbyt duży format, nietrwałość, brak estetyki) doprowadziły do intensywnych prac NBP nad zmianą papierowych znaków pieniężnych. Początkowo w latach 60. powstała koncepcja, aby banknoty przedstawiały wizerunki miast polskich, później, na początku lat 70. powstała inna koncepcja, aby na nowych banknotach znalazły się wizerunki Polaków, którzy w historii odegrali wiodącą rolę. Zlecenie opracowania obu serii otrzymał Andrzej Heidrich^[21][22].

Miasta polskie (seria E-71)

Banknoty otrzymały datę emisji 2 stycznia 1971 i ukazały się w nominałach:

• 1 zł (bilet zdawkowy),
• 2 zł (bilet zdawkowy),
• 5 zł (bilet zdawkowy),
• 10 zł (bilet zdawkowy),
• 20 zł (Poznań),
• 50 zł (Gdańsk),
• 100 zł (Katowice),
• 500 zł (Kraków),
• 1000 zł (Warszawa).

W późniejszym czasie dodano kolejne banknoty z datą emisji 2 stycznia 1977:

• 200 zł (Lublin),
• 2000 zł (Gniezno).

Banknoty te nie zostały wprowadzone do obiegu, zostały przeznaczone na użytek możliwej wojny Układu Warszawskiego z NATO do wprowadzenia na zajętych terenach Europy Zachodniej, a sam zestaw banknotów oznaczony E-71 był przechowywany w trzech skrzyniach i miał status „tajne specjalnego znaczenia” aż do 2015. W 2003 zakończono niszczenie wydrukowanych banknotów^[23].

Wielcy Polacy

Początkowo pierwszym banknotem miała być 500-złotówka z podobizną Marii Skłodowskiej-Curie. Taki banknot przygotowano do druku i do emisji – wykonano próbne odbitki z umieszczoną datą emisji 2 stycznia 1971 (rewers). Ówczesne władze państwowe uznały jednak za niewłaściwe, aby na pierwszym banknocie serii znajdował się wizerunek kobiety. Zastrzeżenia budziły również umieszczone na marginesie dolnym sygnatury projektanta i rytowników. Banknot z wizerunkiem Marii Skłodowskiej-Curie czekał aż 18 lat, aby wejść do obiegu, w zmienionej szacie graficznej, innej kolorystyce, a także i nominale – 20 000 złotych^[24].

NBP rozpoczął wprowadzanie nowych wzorów banknotów z serii „Wielcy Polacy” od 16 grudnia 1974 r^[25]. Wraz z pogarszającą się sytuacją gospodarczą i postępującą inflacją sukcesywnie wprowadzano nowe, coraz większe nominały. Po wprowadzeniu stanu wojennego w ramach emisji z 1982 r. wprowadzono banknoty 10 i 20 złotowe zastępujące bilon^[26].

Jedynym banknotem odbiegającym tematycznie od serii „Wielcy Polacy” było 200 000 złotych z panoramą Warszawy, pierwotnie wykonane jako 1000 zł z równolegle planowanej wojennej serii E-71. Banknot ten był ostatnim banknotem PRL-u, wyemitowany z datą 1 grudnia 1989. Ze względu na brak zabezpieczeń był bardzo krótko w obiegu^[26].

27 grudnia 1989 ustawą Sejmu PRL nastąpiła zmiana nazwy państwa na Rzeczpospolita Polska, co z pewnym opóźnieniem wpłynęło na emitowane znaki pieniężne. Wprowadzony do obiegu 26 lutego 1990 r. banknot o nominale 100 000 złotych miał umieszczoną na sobie już nieaktualną nazwę państwa – Polska Rzeczpospolita Ludowa^[26]. Także następne nominały:

• 500 000 złotych emisji 20 kwietnia 1990
• 1 000 000 złotych emisji 15 lutego 1991
• 2 000 000 złotych emisji 14 sierpnia 1992

nie były banknotami w pełni spójnymi z aktualną epoką historyczną, gdyż znak wodny miał jeszcze postać godła PRL^[27].

Wszystkie banknoty poza jednym miały jednakowe wymiary – 138×63 mm^[22]. Wyjątek stanowił nominał 200 000 złotych – 135×64 mm^[28].

Po wycofaniu z obiegu banknoty emitowane w latach 1974–1993 można było wymieniać w kasach Narodowego Banku Polskiego do 31 grudnia 2010 r., po czym utraciły swoją ważność^[29].

Lista banknotów obiegowych

Lp.	Nominał	Zdjęcie	Emisja	Opis
1	10 złotych[30]		1 czerwca 1982	Józef Bem
2	20 złotych[31]		1 czerwca 1982	Romuald Traugutt
3	50 złotych[32]		9 maja 1975	Karol Świerczewski i Order Krzyża Grunwaldu
4			1 czerwca 1979
5			1 czerwca 1982
6			1 czerwca 1986
7			1 grudnia 1988
8	100 złotych[33]	awers i rewers	5 stycznia 1975	Ludwik Waryński i Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat
9			17 maja 1976
10			1 czerwca 1979
11			1 czerwca 1982
12			1 czerwca 1986
13			1 grudnia 1988
14	200 złotych[34]	awers i rewers	25 maja 1976	Jarosław Dąbrowski i dewiza „Za Waszą Wolność i Naszą”
15			1 czerwca 1979
16			1 czerwca 1982
17			1 czerwca 1986
18			1 grudnia 1988
19	500 złotych[35]		16 grudnia 1974	Tadeusz Kościuszko i sztandar powstania kościuszkowskiego
20			17 czerwca 1976
21			1 czerwca 1979
22			1 czerwca 1982
23	1000 złotych[36]		2 lipca 1975	Mikołaj Kopernik i jego układ słoneczny
24			1 czerwca 1979
25			1 czerwca 1982
26	2000 złotych[37]		1 maja 1977	Mieszko I i Bolesław I Chrobry
27			1 czerwca 1979
28			1 czerwca 1982
29	5000 złotych[38]	awers i rewers	1 czerwca 1982	Fryderyk Chopin i melodia poloneza
30			1 czerwca 1986
31			1 grudnia 1988
32	10 000 złotych[39]	awers i rewers	1 lutego 1987	Stanisław Wyspiański i rysunek „Planty o świcie”
33			1 grudnia 1988
34	20 000 złotych[40]	awers i rewers	1 lutego 1989	Maria Skłodowska-Curie i reaktor „EWA”
35	50 000 złotych[41]	awers i rewers	1 grudnia 1989	Stanisław Staszic i Pałac Staszica
36		awers i rewers	16 listopada 1993
37	100 000 złotych[42]	awers i rewers	1 lutego 1990	Stanisław Moniuszko i gmach Teatru Narodowego
38		awers i rewers	16 listopada 1993
39	200 000 złotych[43]	awers i rewers	1 grudnia 1989	Godło Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i panorama Warszawy
40	500 000 złotych[44]	awers i rewers	20 kwietnia 1990	Henryk Sienkiewicz i powieść „Potop”
41		awers i rewers	16 listopada 1993
42	1 000 000 złotych[45]	awers i rewers	15 lutego 1991	Władysław Reymont i powieść „Chłopi”
43		awers i rewers	16 listopada 1993
44	2 000 000 złotych[46]	awers i rewers	14 sierpnia 1992	Ignacy Jan Paderewski i herb II RP
45		awers i rewers	16 listopada 1993

Ciekawostki

• Pierwsze egzemplarze banknotu 2 000 000 złotych zawierały błąd. Na stronie odwrotnej widniał napis Sejm Konstytucyjy zamiast Sejm Konstytucyjny. Błąd powstał na etapie projektowania, a zauważony został już po wydrukowaniu pewnej ich liczby, która trafiła do obiegu. Kolejne partie zostały wydrukowane poprawnie^[47].
• Przed wprowadzeniem banknotu 20 000 złotych dowcipkowano, jak poinformowano w Dzienniku Telewizyjnym z 15 sierpnia 1988 w krótkim reportażu o różnicy pomiędzy biletami a banknotami Narodowego Banku Polskiego, że na tym nominale może być umieszczony wizerunek Adama Mickiewicza – autora „Dziadów” ale także „Pana Tadeusza”^[48].
• Początkowo Andrzej Heidrich zaprojektował na banknocie 10 000 złotych wizerunek Stanisława Wyspiańskiego z jego własnego autoportretu, na którym poeta uwiecznił się w młodopolskiej pozie, nieuczesane włosy, niechlujnie ubrany w kożuch. Projekt został poprawiony i finalnie Wyspiański został uwieczniony elegancko, starannie uczesany, z białym kołnierzykiem^[49].
• Zanim doszło do denominacji, planowano wprowadzić do obiegu banknot o nominale 5 000 000 złotych, zawierający wizerunek Józefa Piłsudskiego. Projekt wykonał autor obowiązującej wówczas serii banknotów, Andrzej Heidrich, ale w związku z zahamowaniem inflacji i podjętą decyzją o denominacji nie został wprowadzony. Ostatecznie dopiero w 2006 r. PWPW wydrukowała okazyjne i nieobiegowe repliki banknotu na papierze bez zabezpieczeń w nakładzie 7500 szt.^[50] Na replice banknotu widnieje data 12 maja 1995 r. Część nakładu (3000 sztuk) stała się jednym z elementów zestawów kolekcjonerskich „80. Rocznica Przewrotu Majowego” wyemitowanych 26 kwietnia 2006 r. przez Mennicę Polską. Oprócz repliki banknotu w skład tych zestawów wchodził medal przedstawiający ww. banknot oraz numizmat wykonany w postaci kwadratowej klipy z wykorzystaniem rysunku nieobiegowej monety II Rzeczypospolitej 100 marek polskich 1922 z profilem Józefa Piłsudskiego^[51].
• 5 sierpnia 2014 r. został wyemitowany pierwszy polski banknot polimerowy o nominale 20 złotych. Jest to banknot kolekcjonerski upamiętniający 100. rocznicę powstania Legionów Polskich^[52]. Banknot był wzorowany na projekcie banknotu 5 000 000 złotych^[52][53].
• Fragment banknotu o nominale 1000 złotych (emisja z 1975), przedstawiającego Mikołaja Kopernika, został umieszczony na okładce płyty Complete Greatest Hits zespołu Foreigner (litera „p” w wyrazie „Complete”)
• Wzory banknotów z serii „Wielcy Polacy” wykorzystano w teledysku Money Is Not Our God zespołu Killing Joke^[54].
• Jeśli przyjąć jako kryteria: nominał banknotu, jego datę emisji oraz literowe oznaczenie serii, to całkowita liczba różnych banknotów powstałych w wyniku działalności emisyjnej lat 1974–1993 prowadzonej przez Narodowy Bank Polski wynosi 1581 obiegowych pozycji kolekcjonerskich^[55].

Zobacz też

• banknoty Narodowego Banku Polskiego (1944–1947)
• banknoty Narodowego Banku Polskiego (od 1994)
• banknoty Narodowego Banku Polskiego (1990)
• banknoty polskie
• lista monet obiegowych Polski Ludowej
• systemy monetarne w Polsce