Bitwa pod Świętym Krzyżem

Bitwa pod Świętym Krzyżem – jedna z bitew powstania styczniowego, stoczona 12 lutego 1863 roku.

Bitwa pod Świętym Krzyżem

powstanie styczniowe
Bitwa pod Św. Krzyżem na obrazie ze zbiorów muzeum Opactwa Cystersów w Wąchocku
Czas	12 lutego 1863
Miejsce	okolice Świętego Krzyża
Terytorium	Królestwo Kongresowe
Wynik	zwycięstwo powstańców
Strony konfliktu
powstańcy styczniowi Imperium Rosyjskie
Dowódcy
gen. Marian Langiewicz gen. Ksawery Czengiery
Siły
ok. 1000 ludzi ok. 1200 ludzi
Straty
18 zabitych 60 lub więcej zabitych
Położenie na mapie Guberni Królestwa Polskiego (1904) miejsce bitwy
50°51′37″N 21°02′49″E

Przebieg

Po walkach w Wąchocku Marian Langiewicz rozłożył dwa obozy – jeden pod dowództwem Dionizego Czachowskiego u podnóża góry, w Nowej Słupi, a drugi w klasztorze pobenedyktyńskim na Łysej Górze. Przebywał tam kilka dni, chcąc pozbierać rozproszonych po walkach wąchockich powstańców (jego oddział liczył wówczas ok. 1000 osób)^[1]. W tym czasie do jego oddziału miał przystąpić Adam Chmielowski, później znany jako Brat Albert^[2].

Pod dowództwem Gołubiewa wyruszyły przeciwko Polakom wojska rosyjskie w sile 6 rot piechoty oraz 60 kozaków. Ruszył też Ksawery Czengiery z 5 rotatmi, półszwadronem dragonów i kilkudziesięcioma kozakami. To on około 9 rano, rozdzieliwszy siły, uderzył w powstańców stacjonujących w Słupi i na górze. Zaskoczeni z początku powstańcy zajęli dogodne pozycje pod lasem koło Słupi Nowej. Na górze ostrzelano Rosjan zza murów i z okien klasztoru, zmuszając ich do odwrotu^[3]. Podczas bitwy wykorzystano drewniane armaty^[4]. Bitwa zakończyła się po ok. 4 godzinach. Następnego dnia rano Langiewicz opuścił Święty Krzyż i udał się w stronę Staszowa.

Wykorzystanie drewnianych armat w czasie bitwy opisał w swoich wspomnieniach Władysław Zapałowski (pisownia oryginalna)^[5]:

Od strony Słupi – gdyż tylko stąd był możliwy napad usypano baterię i postawiono dwie armaty drewniane, na sposób tych, jakiemi posługiwał się generał Bem w czasie powstania Węgrów. Śmiano się z tych armat, jednak jak wkrótce się pokaże, wielką oddały usługę. [...] Nasi rozrzuceni po lesie i krzakach w tyralierkę, mężnie stawiali czoło, a gdy nieprzyjaciel podsuwał się coraz bliżej, Langiewicz kazał dać ognia z owych drewnianych armat. Nieprzyjaciel zdumiony stanął nie spodziewając się zastać armat, obrzucony gradem kul i natarczywością kosynierów zaczął się cofać.

Jan K. Janowski tak tłumaczył zwycięstwo powstańców (pisownia oryginalna)^[4]:

Strzelcy nasi w bitwie pod Słupią ukryci byli w lesie, a Moskale w zupełnie otwartym polu [...] w walce koło klasztoru nasi strzelali z poza murów i okien, i to najlepsi strzelcy.

Bilans

Odsłonięci Rosjanie ponieśli duże straty (według Pamiętników o powstaniu styczniowym Jana K. Janowskiego Rosjanie musieli mieć co najmniej 60 zabitych^[4]). Straty powstańców były niewielkie – Stanisław Zieliński podaje liczbę 18 zabitych powstańców.

W Pamiętnikach o powstaniu styczniowym Jan K. Janowski pisze (pisownia oryginalna):^[4]

Nieprzyjaciel się cofnął. Moskale musieli mieć co najmniej 60 zabitych i wielu rannych. Rachunek ten nie jest przesadzonym, gdyż jak później się dowiedzieliśmy, Moskale w trzech dołach w Hucie Starej pogrzebali swoich poległych, a kilkadziesiąt fur potrzebowali dla swoich rannych.

Upamiętnienie

• Tablica pamiątkowa na ścianie budynku klasztornego, w którym obecnie mieści się Muzeum Świętokrzyskiego Parku Narodowego^[6]
• 15 września 2013 roku w klasztorze na Świętym Krzyżu zorganizowano uroczystość upamiętniającą 150. rocznicę powstania styczniowego; tego samego dnia odsłonięto również tablicę pamiątkową poświęconą powstaniu styczniowemu, znajduje się ona w kruchcie Bazyliki na Świętym Krzyżu^[6]

Bitwa w sztuce

• W 1963 roku Jerzy Pietrzakowski namalował obraz Walki na Świętym Krzyżu (obraz znajduje się w Opactwie Cystersów w Wąchocku)^[6]
• Ryszard Prauss namalował obraz Partia Powstańcza na Św. Krzyżu rok 1863^[6]