Chashitsu

Chashitsu – pomieszczenie przeznaczone do ceremonialnego picia herbaty.

Chashitsu

Chashitsu Jo-an(inne języki) w mieście Inuyama. Skarb Narodowy Japonii(inne języki)
Nazwa japońska
Kanji 茶室 Transkrypcja Hepburna Chashitsu Hiragana ちゃしつ

Historyczny rozwój

Styl shoin

Chashitsu może mieć formę pawilonu (chatki) stojącego pośrodku ogrodu (roji(inne języki)) jak i wydzielonego pokoju^[1]. Początkowo herbatę przygotowywano w kuchni lub zewnętrznym korytarzu, a potem podawano w pokoju herbacianym. Piętnastowieczni twórcy ceremonii herbacianej, „przenosząc cały proces przygotowania, podawania i picia herbaty do jednego pomieszczenia, stworzyli miniaturowy, odrębny «świat herbaty»”^[2]. Pokój herbaciany był odmianą ówczesnego pokoju w stylu shoin(inne języki) (pokoju do pracy, gabinetu). W pomieszczeniach w stylu shoin podłogi były przykryte tatami, a pokoje były wydzielone stałymi ścianami i przesuwnymi drzwiami, tradycyjnymi fusuma bądź nowszymi i lżejszymi shōji. Innymi charakterystycznymi elementami shoin były również wbudowany w ścianę stolik pisarski, asymetryczne wiszące półki (chigaidana) i alkowa (tokonoma). To w tych gabinetach kształtowały się najwcześniejsze formy ceremonii herbacianej, nazywane dzisiaj herbatą w stylu shoin (shoin chanoyu, herbatą w gabinecie)^[2][3].

Tradycyjnie za najstarsze zachowane chashitsu uważa się wnętrze Dōjinsai w pawilonie Tōgudō, stanowiącym część Srebrnego Pawilonu, chociaż historycy architektury argumentują, że nie był to pokój herbaciany, ale gabinet (shoin). Popularne przekonanie, iż Dōjinsai było przeznaczone do picia herbaty wzmocniło odkrycie pozostałości zagłębionego w podłogę paleniska. W rzeczywistości w ceremonii herbaty w stylu shoin nie wykształcił się jeszcze odrębny pokój herbaciany i shoin były jedynie pomieszczeniami, w których okazjonalnie pito herbatę^[4]. Herbata nie była przygotowywana w pomieszczeniu, gdzie znajdowali się goście, ale obok, i „była to zasadnicza różnica w porównaniu z późniejszą ścieżką herbaty”^[5].

Pokój herbaciany, jako wariant pokoju w stylu shoin, pojawił się w XVI wieku. Pokoje herbaciane zawsze posiadały alkowę, służącą do wystawiania wiszących zwojów i kompozycji kwiatowych (ikebana), w niektórych natomiast nie było stolika pisarskiego albo półek, albo jednego i drugiego. Czasem w pokoju herbacianym znajdowały się dodatkowe urządzenia, takie jak małe, wpuszczone w podłogę palenisko, na którym podczas ceremonii podgrzewano czajniki. Pod koniec XV wieku ceremonię sprawowano w sporym pokoju na sześć lub osiem tatami, a wszystkie utensylia herbaciane (czarki, puszki i pojemniki na wodę) ustawiano na półkach chińskiego stolika nazywanego daisu (nie dotyczyło to kociołka, jeśli rozpalono już pod nim węgiel drzewny)^[6]. Dōjinsai miało jednak wymiary jedynie 4,5 tatami, które stały się standardem. Tradycja łączy je z wymiarami celi Wimalakirtiego(inne języki), boddhisattwy, który zgodnie z buddyjską legendą w takim małym wnętrzu podjął Mańdziuśriego wraz z osiemdziesięcioma tysiącami uczniów Buddy. Styl shoin przewidywał oddzielne przestrzenie dla ludzi różnych klas, jednak niewielka powierzchnia Dōjinsai implikowała odrzucenie społecznych różnic. Pokój herbaciany o powierzchni 4,5 tatami był domem pustelnika, celą Wimalakirtiego, a mędrcy traktują wszystkich ludzi jednakowo, na co wskazywała również sama nazwa Dōjinsai, „Sanktuarium Równej Życzliwości”^[7][8].

Styl sōan

Ihō-an na terenie świątyni Kōdai-ji(inne języki) – domek herbaciany w stylu sōan zaprojektowany przez Enshū Kobori

Budowa pomieszczeń typu shoin o powierzchni 4,5 tatami rozpowszechniła się w XVI wieku. W 1502 dworzanin i poeta Sanjōnishi Sanetaka(inne języki) kupił wiejski dom na 6 mat, po czym zmniejszył jego powierzchnię do 4,5 maty i zaczął w nim organizować spotkania poetyckie waka i renga. Jeden z uczestników tych spotkań, Toyohara Sumiaki(inne języki), też zbudował u siebie domek na 4,5 maty i nazwał go Yamazatoan (Chatka górskiej wioski). Od tego rodzaju pomieszczeń blisko było do budowy domków przypominających z zewnętrz „chatki kryte strzechą” (sōan), które zaczęli stawiać mistrzowie herbaty z Shimogyō, południowej dzielnicy Kioto. Jedną z pierwszych takich chatek miał zbudować Sōshu, przybrany syn i uczeń Mokichiego Muraty, pioniera herbaty w stylu wabi. Arystokrata Washo Takayasu (zm. 1533) pisał o domku Sōshu, iż: „Wygląda on na górską pustelnię i robi wielkie wrażenie. Pozwala na życie w samotności w centrum miasta”^[9]. Wyrażenie „górskie miejsce pośrodku miasta” stało się modne wśród stołecznych mistrzów herbaty, wyrażając ich ideał przestrzeni pozwalającej na pustelnicze odosobnienie nawet pośrodku gwarnego miasta^[10]. Piszący nieco później João Rodrigues (zm. 1634) opisał taki domek herbaty w swojej Historii Kościoła w Japonii:

Był mały i postawiony pośród kilku drzew specjalnie tam posadzonych. Przypominał swymi małymi rozmiarami dom na odludnej wsi albo chatkę pustelnika mieszkającego z dala od ludzi, oddanego kontemplacji natury i Pierwszej Przyczyny. [...] Wyposażenie ograniczało się do licznych utensyliów stosowanych do herbaty, które wydawały się troskliwie dobrane. W takich małych chatkach w mieście jeden drugiego podejmuje herbatą. W ten sposób nadrabiają brak w centrum miasta miejsc odpowiednich dla samotnego odpoczynku. Nazywają to w swym języku shichū no sankyō, co znaczy «samotnia pośród publicznego placu»^[11]

Wejście nijiriguchi do domku Meimei-an(inne języki) w mieście Matsue

W ten sposób narodził się styl ceremonii herbacianej nazywany sōan chanoyu – „herbatą w chacie krytej strzechą”. Już zmniejszenie powierzchni pokoju herbacianego do 4,5 tatami było krokiem w stronę herbaty bardziej zgodnej z estetyką wabi, sprzyjało bowiem bardziej intymnym wnętrzom i bliskości uczestników ceremonii. Chatki w stylu sōan, budowane z najzwyklejszych materiałów, takich jak drewno, bambus, słoma i glina, całym swym założeniem afirmowały skromność i niedoskonałość, stanowiąc miejsca przeznaczone do sprawowania rytuału herbaty w stylu wabi.^[12][13][14]. Wchodziło się do nich nie bezpośrednio, ale „przez niewielkie założenie ogrodowe, czasami zadaszone, gdzie goście stąpali po rozrzuconych kamieniach zaaranżowanych tak, by oddawały atmosferę górskiej ścieżki. Do dziś architektoniczne założenie pawilonu herbacianego obejmuje też herbaciany ogród (roji(inne języki))”^[14]. Wraz z rozwojem herbaty w stylu wabi pojawiły się mniejsze chatki. Sen no Rikyū zbudował pawilon herbaciany o powierzchni jedynie dwóch mat, w którym na raz mogły się zmieścić tylko dwie lub trzy osoby^[15]. Wprowadził on również „wejście do wsuwania się na kolanach” (nijiriguchi), które zmuszało wszystkich, niezależnie od statusu społecznego, do pochylenia głowy i korpusu. Podczas ceremonii wszyscy bowiem byli równi, zaś wojownicy nie mogli wchodzić z mieczami. Takie wejścia do dzisiaj są stosowane w małych pokojach herbacianych^[14]. Najstarsze domki, tak jak tradycyjne wiejskie chaty, nie miały okien. Od czasu Sen no Rikyū wprowadzono okna, zwykle małe i na różnej wysokości od podłogi, przy czym precyzyjnie aranżowano ilość i kierunek padania światła. Ponieważ ceremonia wabi wymagała skupienia i wyciszenia, w domku powinien panować półmrok. Dlatego okna przesłaniano ruchomą ramą oklejoną matowym papierem (shōji) oraz stosowano podnoszone do góry bambusowe okiennice (sudare(inne języki))^[16].

Styl sukiya

Domek herbaciany Shōkin-tei na terenie Cesarskiej Rezydencji Katsura, XVII w. Widok z zewnątrz i wnętrze

W okresie Edo, z jego scentralizowanym rządem oraz ścisłymi podziałami społecznymi, herbatę w stylu wabi zastąpiła odpowiadająca gustom rządzącej arystokracji „herbata daimyō” (daimyōcha)^[17][18]. Jednocześnie w XVII wieku styl shoin został zastąpiony przez prostszy i bardziej elegancki styl sukiya(inne języki), w związku z czym zmiany dotknęły również chashitsu^[19], co można zaobserwować już u Furuty Oribe. Jego chashitsu był dużo większy niż Rikyū. Przesuwane drzwi (fusuma) oddzielały specjalne pomieszczenie dla służby, wprowadzającej poszczególnych gości. Podłoga w miejscu dla gości była podwyższona, by zaznaczyć ich wyższy od służących status społeczny. Ponadto rytuał odbywany w jednym pomieszczeniu Furuta rozdzielił na dwa: właściwy pokój herbaty oraz „izbę w szeregu” (kusorinoma). Podczas gdy w pokoju herbaty pito herbatę gęstą (koicha), to w znacznie większym pomieszczeniu kusorinoma podawano herbatę rzadką (usucha) i rozmawiano swobodnie na różne tematy^[20][21]. Furuta dodał również nowe okna (przysłonięte różnokolorowym papierem, a nie prostą żaluzją z prętów bambusa) oraz świetliki, zaprojektowane tak, by otrzymać specjalne efekty świetlne w przestrzeni pawilonu^[22][21].

Innowacje wprowadzone przez Furutę zostały zaadaptowane przez jego ucznia, Enshū Kobori, który jest uważany za najważniejszego architekta przestrzeni ceremonii herbacianej wczesnego okresu Edo. To on spopularyzował pomieszczenia kusorinoma, które były urządzane w dawnym stylu shoin^[23]. Jednocześnie zgodnie z nowym stylem sukiya nieobrobione belki i słupy, w chatkach sōan eksponowane na zewnątrz, zostały zakryte lub dokładnie wygładzone. Pojawiły się drugie wejścia, dla gości „szlachetnych”, o wysokości 1,5–1,6 m, które wprawdzie wymagały pochylenia, ale już nie wczołgiwania się, nadal obowiązującego zwykłych gości. Niemal wszystkie domki herbaciane zaczęły mieć dołączaną kuchnię (omizuya). Ceremonia herbaty wymagała zatem dwóch wnętrz, pomieszczeń dla służby, kuchni, oraz licznych szafek i półek na utensylia^[24][19].

Podsumowanie

Wnętrze domku herbacianego na 4,5 maty - widoczne palenisko (ro) i alkowa (tokonoma) ze zwojem i kwiatami

Pomimo całej różnorodności, stosunkowo łatwo wskazać najważniejsze cechy wspólne, posiadane przez niemal wszystkie chashitsu. Zgodnie z zasadami tradycyjnej japońskiej architektury ich podłogi są wyłożone matami tatami (chociaż zdarzają się też podłogi z desek), zaś wnętrze korzysta ze ścian i drzwi w formie shōji lub fusuma, wykonanych z takich materiałów jak drewno, bambus i papier. Dwa najważniejsze miejsca domku to palenisko ro, będące adaptacją wiejskiego irori(inne języki), oraz tokonoma. Palenisko używane jest w zimnych miesiącach, od listopada do maja. W pozostałych jest zakryte i stosowany bywa przenośny piecyk (furo). Tokonoma zwykle znajduje się na wprost wejścia dla gości, gdyż powinna być dla nich źródłem pierwszych ważnych wrażeń. Wiszący w tokonomie zwój z kaligrafią (bokuseki) albo monochromatycznym pejzażem (suibokuga), albo sceną o treści buddyjskiej (doshakuga) obecny jest tylko w pierwszej części ceremonii, kiedy podaje się posiłek. W drugiej, podczas której pije się herbatę, w tokonomie pojawiają się kwiaty w wazonie^[25][26].

Chashitsu w postaci domków budowane były w powszechnej dla Japonii konstrukcji słupowo-belkowej. Podpory stanowiły drewniane nieheblowane słupy. Ściany pomiędzy podporami były obrzucane gliną wymieszaną ze słomą ryżową, trawą albo żwirem, zaś dolne partie ścian wyklejone były grubym papierem. W wielu domkach jest małe pomieszczenie wydzielone ścianką niedochodzącą do podłogi, nazywane doko. To w nim gospodarz, na znajdujących się tam półkach, zawczasu przygotowuje utensylia potrzebne do ceremonii. Ścianka oddzielająca doko jest zawieszona na słupku nakabashira albo dokobashira, przejętym ze starych budowli sakralnych. Jest on najczęściej krzywym, niedokładnie obrobionym pniem drzewka, który zakłócając geometryczny porządek domku oddziałuje jak wolno stojąco rzeźba i podkreśla ideę szczerości materiałów. Do doko prowadzi oddzielne wejście, szerokie na ok. 60 cm, przez które gospodarz wchodzi do domku, by przygotować ceremonię i czekać na gości^[27]. Przesuwane drzwi do chashitsu są zamykane przez ostatniego gościa, tsume^[28].