Cyrkuł krakowski

Cyrkuł krakowski (niem. Krakauer Kreis) – jednostka administracyjna Cesarstwa Austrii z siedzibą w Krakowie, istniejąca w dwóch odsłonach:

• 1796–1809 (1796–1803 w Nowej Galicji, 1803–1809 w Królestwie Galicji i Lodomerii),
• 1846–1850 i 1854–1865 (w Królestwie Galicji i Lodomerii).

Cyrkuł krakowski

Krakauer Kreis

cyrkuł
1796–1809, 1846–1850, 1854–1865
Cyrkuł krakowski (1846 rok)
Państwo	Austro-Węgry
Kraj związkowy	Nowa Galicja (1796–1803) Królestwo Galicji i Lodomerii (1803–1809, 1846–1850, 1854–1865)
Siedziba	Kraków
Powierzchnia	1 225,85 km2 (21,3 mil2)
Populacja (1855) • liczba ludności	138.748
• gęstość	113,22 os./km2
Plan Cyrkułu krakowskiego
Położenie na mapie Austro-Węgier Cyrkuł krakowski
50°04′N 19°56′E

Powstał zasadniczo na ziemiach zagarniętych przez Austrię wskutek III rozbioru Polski. Jednak jego prawobrzeżna część w rejonie Podgórza należała do Austrii już od I rozbioru w 1772 roku (vide cyrkuł wielicki i cyrkuł myślenicki). Także lewobrzeżny Kazimierz należał przez cztery lata (1772–1776) do Austrii, gdzie był nawet siedzibą cyrkułu wielickiego; został jednak ma mocy porozumienia z 9 lutego 1776 roku, zwrócony Polsce^[1][2].

Projekt nowego podziału Galicji na cyrkuły (1780)

Mapy cyrkułu krakowskiego

Cyrkuł krakowski (1803)

Po zniesieniu cyrkułu krakowskiego (1809)

Przed reaktywacją cyrkułu krakowskiego (1819)

Cyrkuł krakowski (1846)

Cyrkuł krakowski (1849)

Cyrkuł krakowski (1854)

Cyrkuł krakowski (1860), po przyłączeniu cyrkułów bocheńskiego i wadowickiego

Pierwsza odsłona (1796–1809)

Cyrkuł krakowski w odsłonie z lat 1802–1803 (nie 1805, jak podaje mapa)

Cyrkuł krakowski był jednym z 12 cyrkułów Nowej Galicji, podporządkowanych Zachodnio-Galicyjskiej Nadwornej Komisji Urządzającej, a od 1797 Gubernium Krajowemu dla Galicji Zachodniej w Krakowie. W jego skład wszedł fragment prawobrzeżnych terenów nadwiślańskich z Podgórzem, należący do Austrii już od I rozbioru.

• Miasta (1800): Chrzanów, Kazimierz, Kraków, Podgórze;
• Miasteczka (1800): Alwernia, Nowa Góra^[3][4].

Na podstawie dekretu cesarza Franciszka II z 13 maja 1803^[5], z dniem 1 listopada 1803 Nowa Galicja została podporządkowana Gubernium Galicji we Lwowie. Wtedy też dokonano zmniejszenia liczby cyrkułów o połowę łącząc ze sobą sąsiednie cyrkuły. Każdy cyrkuł był podzielony na trzy okręgi. Zniesiony cyrkuł krakowski wszedł wtedy (wraz ze zniesionym dotychczasowym cyrkułem słomnickim) w skład nowego cyrkułu krakowskiego. Został podzielony na okręgi Kraków, Olkusz i Żarnowiec.

Po reformie w 1803, nowy cyrkuł krakowski był jednym z 6 cyrkułów Nowej Galicji, podległych Gubernium Galicji we Lwowie.

14 października 1809, na mocy pokoju w Schönbrunnie, wraz z większością Nowej Galicji włączony do Księstwa Warszawskiego i wkrótce zlikwidowany na mocy dekretu królewskiego z dnia 17 kwietnia 1810^[6], w wykonaniu wcześniejszego dekretu z 24 lutego 1810^[7] dotyczącego rozciągnięcia Konstytucji i administracji Księstwa Warszawskiego na tereny dawnej Nowej Galicji przyłączonej do Księstwa Warszawskiego. Wszedł w skład departamentu krakowskiego.

Druga odsłona (1846–1850 i 1854–1865)

Po upadku Księstwa Warszawskiego, obszar ten utworzył 18 października 1815 państwo Wolne Miasto Kraków, które było republiką konstytucyjną opartą na Kodeksie Napoleona i własnej konstytucji. W wyniku powstania krakowskiego, które ostatecznie położyło kres istnieniu tego państwa, tereny te zostały 16 listopada 1846 po raz drugi anektowane przez Austrię i wcielone w struktury Galicji jako cyrkuł krakowski (tym razem nie obejmujący już prawobrzeżnych terenów nadwiślańskich).

Zniesienie cyrkułów w 1850 roku

Po wydarzeniach rewolucyjnych w latach 1848–1849, które wstrząsnęły Cesarstwem Austriackim, w 1850 roku przeprowadzono istotną reformę administracyjną mającą na celu usprawnienie zarządzania na obszarze Galicji i Lodomerii. W jej ramach cyrkuł czerniowiecki, dotychczas będący częścią Galicji, został wyodrębniony jako osobny kraj koronny. Pozostałe 19 cyrkułów zostało zniesionych i zastąpionych przez trzy okręgi rządowe: Kraków, Lwów i Stanisławów, które podzielono na 63 powiaty (niem. Bezirkshauptmannschaften). Powiaty z kolei były tworzone na podstawie nowych okręgów sądowych, od dwóch do czterech na powiat^[8]. Oznaczało to zarazem zniesienie cyrkułu krakowskiego, którego obszar podzielono na dwa Bezirkshauptmannschaften w składzie okręgu rządowego Kraków^[8]:

• Chrzanów – z okręgów sądowych: Chrzanów, Trzebinia i Krzeszowice,
• Kraków – z okręgów sądowych: Kraków I, Kraków II, Mogiła i Liszki.

Reaktywacja cyrkułów (1854–1865)

Cyrkuł krakowski reaktywowano na mocy rozporządzenia z 24 kwietnia 1854, który przywrócił podział na cyrkuły, a które ugrupowano w dwa obszary administracyjne (niem. Verwaltungsgebiete) – Kraków i Lwów. Cyrkuł krakowski odtworzono w granicach dawnego Wolnego Miasta Kraków. Wszedł on w skład obszaru krakowskiego^[9].

Równocześnie, w ramach reformy uwłaszczeniowej z okresu Wiosny Ludów (1848–1849), która likwidowała jurysdykcję właściciela ziemskiego nad poddanymi, dominium galicyjskie – jako podstawowa jednostka administracyjna i filar systemu feudalnego straciło rację bytu. Konieczne stało się zatem wprowadzenie nowego systemu administracyjnego, którego zręby powstały w latach 1851–1855. Utworzono wtedy 179 małych powiatów (niem. Bezirke) i ponad 6000 gmin (niem. Gemeinde)^[10]. Cyrkuł krakowski podzielono na pięć małych Bezirków oraz magistrat Kraków, podzielonych na 183 gminy^[11]:

Podział cyrkułu krakowskiego (1855)^[12]

Bezirk	Powierzchnia		Ludność		Liczba gmin
	Mil²	Km²	Ogółem	Os./km²
Chrzanów	5,0	287,77	22.276	77,40	28
Jaworzno	3,5	201,43	11.139	55,30	14
Krakau, Magistrat	0,2	11,51	40.633	3529,89	4
Krzeszowice	5,0	287,75	23.626	82,10	45
Liszki	4,1	235,96	24.362	103,26	44
Mogiła	3,5	201,43	16.712	82,99	48
RAZEM	21,3	1225,85	138.748	113,22	183
ŚREDNIA	3,55	204,31	23.125	654,99	30,5

Powierzchnia cyrkułu krakowskiego zwiększyła się wielokrotnie 1 maja 1860, kiedy w jego granice wcielono zniesione cyrkuły wadowicki i bocheński^[13].

Bezirki zniesionego cyrkułu bocheńskiego dołączone w 1860 ^[12]

Bezirk	Powierzchnia		Ludność		Liczba gmin
	Mil²	Km²	Ogółem	Os./km²
Bochnia	5,5	316,54	32.321	102,09	48
Brzesko	4,4	253,22	25.789	101,88	41
Dobczyce	4,9	281,99	20.956	74,34	56
Niepołomice	3,3	189,92	20.179	106,26	32
Podgórze	2,1	120,86	17.744	146,83	32
Radłów	4,9	281,99	20.956	74,34	38
Wieliczka	2,5	143,88	23.043	160,17	48
Wiśnicz	5,4	310,77	26.642	85,72	39
Wojnicz	4,4	253,22	19.011	75,06	45
RAZEM	37,4	2152,39	206 641	95,98	379
ŚREDNIA	4,16	239,15	22.960	103,63	42,11

Bezirki zniesionego cyrkułu wadowickiego dołączone w1860^[12]

Bezirk	Powierzchnia		Ludność		Liczba gmin
	Mil²	Km²	Ogółem	Os./km²
Andrychów	4,6	264,73	22.305	84,27	28
Biała	4,1	235,96	26.890	114,01	31
Jordanów	7,1	408,61	22.461	54,99	26
Kalwaria	4,8	276,24	24.167	87,44	40
Kęty	4,4	253,22	24.653	97,36	20
Maków	5,7	328,04	20.118	61,33	15
Milówka	7,2	414,36	20,773	50,13	33
Myślenice	5,2	299,26	22.091	73,81	23
Oświęcim	3,6	207,18	18.363	88,62	27
Skawina	3,3	189,92	16.199	85,33	39
Ślemień	5,1	293,51	20.922	71,29	22
Wadowice	4,2	241,71	22.573	93,44	36
Żywiec	7,2	414,36	26.526	64,04	33
RAZEM	68,3	3936,09	327.071	83,11	413
ŚREDNIA	5,25	302,77	25.159	75,75	31,77

Cyrkuł krakowski przetrwał do 1865 roku. Po nadaniu Galicji autonomii oraz powołaniu samorządu gminnego i powiatowego w 1865 zlikwidowano cyrkuły (Kreise), a dotychczasowe małe powiaty (Bezirke) w liczbie 179, zostały w ramach kolejnej reformy administracyjnej (23 stycznia 1867) zastąpiono przez 74 większych powiatów^[10][14].

Bibliografia

• Barwiński, Eugeniusz (1935). Pierwsze podziały administracyjne Galicji. Ziemia Czerwieńska 1935, z. 1, s. 57-65.
• Fellerer, Jan (2005). Mehrsprachigkeit im galizischen Verwaltungswesen (1772–1914), Böhlau-Verlag, Wien.
• Grodziski, Stanisław (1971). Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848, Wrocław (s. 161-165).
• Krochmal, Anna (2015). Źródła kartograficzne i historyczne do podziałów administracyjnych Galicji (1772–1918). Miscellanea Historico-Archivistica, (22), 219-235.
• Kutrzeba, Stanisław (1920). Historia ustroju Polski w zarysie. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Korona.
• Mark, Rudolf A. (1994) Galizien unter österreichischer Herrschaft: Verwaltung, Kirche, Bevölkerung. Herder-Verlag, Marburg.
• KrzysztofK. Ostafin KrzysztofK., Podziały administracyjne Galicji 1857 – 1910 [online], ArcGIS StoryMaps, 13 marca 2024 [dostęp 2025-03-10].
• Reder, Jerzy (1974). Podziały polityczne i administracyjne Małopolski w dobie upadku dawnej Rzeczypospolitej. Palestra 18/7 (199), 88-99.
• Witkowski, Wojciech (2007). Historia administracji w Polsce 1764–2020. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Linki zewnętrzne

• Fragment o cyrkule krakowskim. baza.archiwa.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].