Nowa Galicja

Nowa Galicja lub Galicja Zachodnia (niem. Neu-Galizien, West-Galizien) – w latach 1795–1803 jednostka podziału terytorialnego ziem polskich zagarniętych przez Austrię na mocy III rozbioru Polski w 1795.

Ten artykuł dotyczy historycznego terytorium na ziemiach polskich. Zobacz też: Nueva Galicia.

Nowa Galicja / Zachodnia Galicja

Neugalizien / Westgalizien

kraj koronny
1795–1803
Państwo	Monarchia Habsburgów
Siedziba	Lublin (1795–1797) Kraków (1797–1803)
Data powstania	1795
Data likwidacji	1803
Gubernator	Anton Baum von Apfelhofen (p.o.)
Języki urzędowe	niemiecki
Położenie na mapie Mapa Królestwa Galicji z Nową Galicją zaznaczoną kolorem żółtym; zaznaczony na granatowo cyrkuł zamojski, zagarnięty podczas I rozbioru, nie należał do Nowej Galicji, choć razem z nią wszedł w skład Księstwa Warszawskiego w 1809 (a następnie Królestwa Polskiego i Rosji); zaznaczony na zielono cyrkuł krakowski, zagarnięty podczas III rozbioru, należał do Nowej Galicji i wszedł również w skład Księstwa Warszawskiego w 1809, lecz w 1815 został z niego wyłączony tworząc Wolne Miasto Kraków[2], a po jego zniesieniu w 1846 powrócił do Austrii

Podział Galicji i Nowej Galicji na cyrkuły na początku 1803 r.

Zmiany terytorialne wskutek pokoju w Schönbrunnie, m.in. przekazanie Nowej Galicji i cyrkułu zamojskiego Księstwu Warszawskiemu

Obszar należał do Austrii w latach 1795–1809:

• 1795–1797 – podporządkowany Zachodnio-Galicyjskiej Nadwornej Komisji Urządzającej,
• 1797–1803 – jako osobny kraj koronny,
• 1803–1809 – w składzie Królestwa Galicji i Lodomerii^[3].

Utworzenie

21 marca 1796 cesarz Franciszek II Habsburg wydał patent, formalnie włączający to terytorium do Austrii pod nazwą prowincji Galicji Zachodniej^[4].

Swym zasięgiem objęła tereny byłych województw I Rzeczypospolitej: lubelskiego, sandomierskiego, a także części: krakowskiego, mazowieckiego, ruskiego, brzeskolitewskiego i podlaskiego.

Podział administracyjny

W lipcu 1796 Galicja Zachodnia została podzielona na 12 cyrkułów, podporządkowanych Zachodnio-Galicyjskiej Nadwornej Komisji Urządzającej, a od 1797 Gubernium Krajowemu dla Galicji Zachodniej w Krakowie pod prezydencją komisarza radcy dworu Johanna Wenzla von Margelika^{[potrzebny przypis]}. Przy czym wprowadzony wówczas podział ulegał w kolejnych kilku latach zmianom. Ze względu na brak odpowiednich budynków nadających się na siedziby starostów i innych urzędników cyrkularnych (3-4 komisarzy, sekretarza, 2 kancelistów)^[5] zmianie uległy siedziby niektórych cyrkułów. Np. siedzibę cyrkułu łukowskiego przeniesiono z Łukowa do Radzynia ze względu na okazały pałac Potockich^[6].

Lp.	1796		1801		Przynależność administracyjna w I RP
	Nazwa	Siedziba	Nazwa	Siedziba
1	cyrkuł bialski	Biała Podlaska	cyrkuł bialski	Biała Podlaska	południowa część ziemi mielnickiej, zachodnia część województwa brzeskolitewskiego
2	cyrkuł chełmski	Chełm	cyrkuł chełmski	Chełm	ziemia chełmska, ziemia krasnostawska, ziemia parczewska
3	cyrkuł józefowski	Józefów nad Wisłą	cyrkuł józefowski	Józefów nad Wisłą	południowo-zachodnia część województwa lubelskiego
4	cyrkuł kielecki	Kielce	cyrkuł stopnicki	Stopnica	powiat wiślicki, część powiatu chęcińskiego, po 1793 ziemia proszowska; od 1800 także Działoszyce, Kazimierza Wielka i Skalbmierz[7]
5	cyrkuł konecki	Końskie	cyrkuł konecki	Końskie	powiat opoczyński, części powiatów: ksiąskiego, chęcińskiego i radomskiego, po 1793 ziemia chęcińska
6	cyrkuł krakowski	Kraków	cyrkuł krakowski	Kraków	powiat krakowski, proszowicki i część lelowskiego, po 1793 ziemia krakowska
7	cyrkuł lubelski	Lublin	cyrkuł lubelski	Lublin	wschodnia część województwa lubelskiego (bez ziemi łukowskiej)
8	cyrkuł łukowski	Łuków	cyrkuł radzyński	Radzyń	ziemia łukowska (bez Siedlec)
9	cyrkuł miński	Mińsk Mazowiecki	cyrkuł wiązowieński	Wiązowna	południowa część ziemi nurskiej (do 1793), wschodnia część ziemi warszawskiej, zachodnia część ziemi liwskiej, wschodnia część ziemi czerskiej (do 1793), większość ziemi stężyckiej
10	cyrkuł radomski	Radom	cyrkuł radomski	Radom	powiat radomski, powiat warecki, po 1793 ziemia radomska
11	cyrkuł sandomierski	Sandomierz	cyrkuł opatowski	Opatów	powiat sandomierski, po 1793 ziemia sandomierska
12	cyrkuł siedlecki	Siedlce	cyrkuł siedlecki	Siedlce	północna część ziemi łukowskiej (z Siedlcami), wschodnia część ziemi liwskiej (z Liwem), południowo-zachodnia część województwa podlaskiego (z Węgrowem i Sokołowem), zachodnia część ziemi mielnickiej (z Łosicami)

Na przełomie 1801 i 1802 likwidacji uległ cyrkuł radzyński (łukowski), a jego terytorium podzielone zostało między sąsiednie cyrkuły. Z ziem przyłączonych od Prus (okręg olkuski, fragment ziemi żarnowieckiej po 1793), po przyłączeniu części cyrkułu stopnickiego utworzono cyrkuł słomnicki.

1802		Zmiany granic
Nazwa	Siedziba
cyrkuł bialski	Biała Podlaska	włączona wschodnia część zlikwidowanego na przełomie 1801/1802 cyrkułu radzyńskiego z Łukowem i Radzyniem[8]
cyrkuł chełmski	Chełm
cyrkuł józefowski	Józefów nad Wisłą
cyrkuł konecki	Końskie	włączenie Kielc
cyrkuł krakowski	Kraków
cyrkuł lubelski	Lublin	włączenie Kocka, Łysobyków ze zlikwidowanego cyrkułu radzyńskiego
cyrkuł opatowski	Opatów
cyrkuł radomski	Radom
cyrkuł siedlecki	Siedlce	włączenie północnej części zlikwidowanego cyrkułu radzyńskiego
cyrkuł słomnicki	Słomniki	cyrkuł utworzony z połączenia uzyskanego od Prus okręgu olkuskiego[9] i zachodniej części cyrkułu stopnickiego[5]
cyrkuł stopnicki	Stopnica	odłączenie Działoszyc, Kielc
cyrkuł wiązowieński	Stanisławów	włączenie pozostałej części ziemi stężyckiej ze zlikwidowanego cyrkułu radzyńskiego

Na podstawie dekretu cesarza Franciszka II z 13 maja 1803^[5], z dniem 1 listopada 1803 Nowa Galicja została podporządkowana Gubernium Galicji we Lwowie. Wtedy też dokonano zmniejszenia liczby cyrkułów o połowę łącząc ze sobą sąsiednie cyrkuły. Każdy cyrkuł był podzielony na trzy okręgi.

1803		Terytorium	Okręgi
Nazwa	Siedziba
cyrkuł kielecki	Kielce	dotychczasowe cyrkuły: konecki i stopnicki	Opoczno, Kielce, Stopnica
cyrkuł krakowski	Kraków	dotychczasowe cyrkuły: krakowski i słomnicki	Kraków, Olkusz, Żarnowiec
cyrkuł lubelski	Lublin	dotychczasowe cyrkuły: lubelski i józefowski	Lublin, Kraśnik, Kazimierz
cyrkuł radomski	Radom	dotychczasowe cyrkuły: radomski i opatowski	Radom, Opatów, Staszów
cyrkuł siedlecki	Siedlce	dotychczasowe cyrkuły: siedlecki i wiązowieński	Siedlce, Stanisławów, Garwolin
cyrkuł włodawski	Biała Podlaska[10]	dotychczasowe cyrkuły: bialski i chełmski	Biała Podlaska, Włodawa, Chełm

Krótko przed włączeniem Nowej Galicji do Galicji istniała koncepcja przyłączenia do Nowej Galicji (West Galizien) cyrkułów myślenickiego, sądeckiego i bocheńskiego z ziem zagarniętych po I rozbiorze (z Galicji właściwej)^[11].

Władze

Komisarz

• Johann Wenzel von Margelik radca dworu 16 marca 1796–1801

Gubernatorzy

• hrabia Johann Graf von Trautmannsdorf 6 lutego 1801–1803
• Anton Baum von Apfelhofen (pełniący obowiązki) czerwiec 1803 – 1 listopada 1803

Epilog

Po zwycięskiej dla wojsk polskich wojnie polsko-austriackiej, administrację nad wyzwolonymi ziemiami Nowej Galicji przejął z rąk Gubernium we Lwowie Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji. Zgodnie z postanowieniami podpisanego 14 października 1809 pokoju w Schönbrunnie, Nowa Galicja i cyrkuł zamojski (z I rozbioru) zostały włączone do Księstwa Warszawskiego.

Osobny artykuł: Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego.

Mapy

• 
  Północno-wschodnia część Nowej Galicji - cyrkuły: wiązowieński, siedlecki, bialski, chełmski i lubelski - według stanu na początek 1803 – po likwidacji cyrkułu radzyńskiego w 1802, a przed reformą z maja 1803
• 
  Środkowa część Nowej Galicji - cyrkuły: konecki, radomski, józefowski, opatowski - według stanu na początek 1803
• 
  Południowo-zachodnia część Nowej Galicji - cyrkuły: krakowski, słomnicki i stopnicki - według stanu na początek 1803. Na mapie ukazano także cyrkuły: myślenicki, bocheński, nowosądecki, które nie były częścią Nowej Galicji i już przed 1803 podlegały Gubernium Galicji we Lwowie; dotyczy to też prawobrzeżnej części cyrkułu krakowskiego z Podgórzem.