Empedokles

Empedokles z Akragas (gr. Ἐμπεδοκλῆς ὁ Ἀκραγαντῖνος Empedokles ho Akragantinos, ur. ok. 494, zm. ok. 434 p.n.e.) – starogrecki uczony: uzdrowiciel, filozof, poeta i polityk. Twórca koncepcji czterech żywiołów^[1].

Empedokles

Ἐμπεδοκλῆς

Data i miejsce urodzenia	494 r. p.n.e. Akragas
Data śmierci	434 r. p.n.e.

Życiorys

Pochodził z doryckiej kolonii Akragas (lub Agrygent, obie nazwy były używane). Relacje o jego życiu, podobnie jak o życiu Pitagorasa, zawierają więcej wymysłów niż wiarygodnych faktów^[2].

Empedokles był znany jako aktywny działacz polityczny, zwolennik demokracji ustroju niewolniczego^[3]. W późniejszym okresie wiele wędrował po macierzystej Grecji, nauczając i lecząc. Uchodził za cudotwórcę, gdyż uwolnił miasto Selinunt od febry, osuszając okoliczne bagna, rodzinne miasto zaś od nadmiernych upałów, otwierając dostęp świeżym wiatrom północnym przez przebicie otaczających skał^[4]. Arystoteles uważał go za twórcę retoryki, a jego uczniem miał być słynny Gorgiasz z Leontinoi. Uważa się, że Empedokles był twórcą szkoły medycznej – przed nim medycyną zajmowali się kapłani i pitagorejczycy.

Przypuszcza się, że Empedokles słuchał nauk Parmenidesa, a mógł też mieć związki z pitagorejczykami. Z jego pism zachowały się jedynie fragmenty wierszowanego dzieła Περὶ φύσεως (Peri physeos, O naturze) i poematu mistycznego Καθαρμοί (Katharmoi, Oczyszczenia). Z tego ostatniego zachowało się jedynie około 5% całości – rekonstrukcja dokonana przez Günthera Zuntza obejmuje zaledwie 100 wersów z około 2000. Poza tym Empedokles miał pisać tragedie – stworzył ich jakoby 43. Zarysy jego filozofii odtwarzamy w dużej mierze na podstawie przekazów doksograficznych, zachowanych w pismach innych filozofów – między innymi Arystotelesa i Lukrecjusza.

Na temat śmierci Empedoklesa krąży wiele legend. Historycy filozofii skłaniają się do poglądu, że pod koniec życia został wygnany z Akragas i zmarł w Grecji. Opowieści o tym, jakoby rzucił się do Etny, były prawdopodobnie rozpuszczane przez jego przeciwników politycznych.

Dzieło

Uważa się, że Empedokles starał się pogodzić budzący zbyt wiele kontrowersji monizm eleatów z codziennymi obserwacjami. Zajmuje stanowisko pośrednie między Parmenidesem, według którego byt jest jeden i niezmienny, a Heraklitem, głoszącym totalną zmienność bytu. Zdaniem prof. Szestakowa Empedokles był pierwszym przedstawicielem filozofii miłości, którą wyłożył w poemacie O naturze^[5].

Teoria bytu

Opracowując swoją teorię, Empedokles oparł się na twierdzeniu Parmenidesa o wieczności, niezniszczalności i niezmienności tego, co naprawdę istnieje^[2]. Uważał on jednak za pewne istnienie wielości rzeczy. Według Empedoklesa, zasada bytu (ἀρχή arche) jest czworaka i tworzą ją cztery ῥίζαι (rhizai, korzenie), nazwane później żywiołami, elementami (στοιχεῖα, stoicheia), lub pierwiastkami. Są to ziemia, woda, powietrze i ogień^[6][2]. Elementy są wieczne, bo „to, co jest", nie powstaje, nie przemija i jest niezmienne. Z drugiej strony zmienność również istnieje, bo:

„Nie ma powstawania czegokolwiek, co jest śmiertelne, ani nie jest końcem niszcząca śmierć. Jest tylko mieszanie się i wymiana tego, co pomieszane.”^[7]

W ten sposób Empedokles pogodził teorię Parmenidesa o niezmienności bytu z poglądami Heraklita o nieustannej zmienności zjawisk^[6].

Oprócz korzeni, które są bierne, Empedokles wprowadził dwa elementy czynne: miłość (φιλία philia) i waśń (νεῖκος neikos; często zwana niezgodą lub nienawiścią)^[6]. Również elementy czynne są wieczne: „były one przedtem i będą, i nigdy, zdaje się, nie będzie czas bezgraniczny wolny od tej pary”.

Mamy zatem u Empedoklesa po raz pierwszy w historii oddzielenie pojęcia siły od materii – stała się ona czymś biernym, co kształtowane jest przez zewnętrzną w stosunku do niej siłę. W oparciu o tę koncepcję Empedokles przystąpił do wyjaśniania świata i dokonujących się w nim przemian.

Wspólne działanie miłości i waśni wyznaczają budowę i losy świata. Są one cykliczne i przebiegają w czterech etapach^[6].

1. Wszystkie żywioły tworzą kulę (σφαῖρος sphairos) świata, spajane siłą miłości.
2. Siła miłości zaczyna maleć, a narasta waśń. Przyciągają się jedynie elementy podobne i następuje wyraźne rozgrupowanie elementów.
3. Powstaje całkowity chaos, królestwo waśni.
4. Miłość ponownie zaczyna spajać elementy, prowadząc do harmonii.

Ciekawe są te poglądy Empedoklesa, które dziś określilibyśmy jako „przyrodnicze”. W dziedzinie fizyki dopuszczał on skończoność prędkości światła, a w biologii stwierdzał, że „włosy, liście, grube pióra ptaków i łuski rosnące na potężnych członkach są tym samym”. W drugim okresie świata, gdy z harmonii wyłaniają się osobne byty, na świecie pojawiają się poszczególne części roślin, zwierząt i ludzi: „głowy bez szyi, oczy bez czoła” i „gdzie się przypadkiem spotkały, tam się z sobą łączyły”. „Organizmy” utworzone z nieodpowiednich połączeń ginęły, a pozostały jedynie te, które były wystarczająco dostosowane do przeżycia. Można to interpretować jako zapowiedź przyszłych doktryn ewolucyjnych, tym bardziej, że u Empedoklesa ewolucja roślin miała poprzedzać ewolucję zwierząt, a ta z kolei miała poprzedzać ewolucję ludzi^[6].

Kosmogonia

Zdaniem Empedoklesa Wszechświat nie ma struktury stałej, ale zmienną, zależną od działania sił zewnętrznych: przyciągania (miłości) i odpychania (nienawiści). Wzorem poprzedników Empedokles wpisuje w kosmologię metafizyczną zasadę organizującą życie Wszechświata. Jest nią parmenidejska zasada, mówiąca, że nic nie może powstać z niczego, a to, co jest, nie może przestać być. Zasada ta jednak, zdaniem Empedoklesa, odnosi się wyłącznie do elementów prostych. To, co złożone, powstaje zaś i ginie. Składniki są więc niezmienne, zmienne są ich układy.

Są cztery składniki świata – ziemia, ogień, powietrze i woda. Każdy z nich to odrębny rodzaj materii. Pełnią one rolę parmenidejskiego Jedna: są wieczne, niezmienne, nie powstają i nie przemijają. Rzeczy różnią się zaś proporcjami, w jakich owe składniki są w nich zmieszane.

Powstawaniu rzeczy sprzyjają siły zewnętrzne. Są one równie pierwotne, co żywioły. Świat ma zatem charakter dynamiczny. Są cztery okresy życia świata (okres pierwszy i trzeci są okresami eleackiej nieruchomości, drugi i czwarty zaś – okresami heraklitejskiej zmienności)^[6]:

• pierwszy to stan doskonały świata (Sfairos), kiedy elementy są wymieszane.
• drugi to okres, w którym do Sfairosu wciska się nienawiść (kierując ku środkowi). Tworzy się świat. Powietrze drąży kulę świata, której powierzchnia (pod wpływem ognia) twardnieje i otacza świat jako sklepienie niebieskie. Poza kulą świata nic nie istnieje. Wewnątrz kuli wir miłości przesuwa ogień do góry, a powietrze do dołu. Tak powstają dwie półkule: jasna (ogień) i ciemna (powietrze). Dzięki naciskowi ognia obie zostają wprawione w ruch obrotowy (co z kolei wprawia w ruch niebo). Początkowo ruch ten był wolny, ale z czasem stał się szybszy, wiążąc błotniste jądro świata. Przeciskająca się woda miesza się z powietrzem i paruje, opasując kulę świata warstwą, wokół której obracają się obie półkule. Do obracającego się firmamentu przytwierdzone są gwiazdy. Planety zaś poruszają się swobodnie, zajmując określone dla nich pozycje. Ziemia rodzi rośliny i zwierzęta, które rosną dzięki sile jednoczącej ich elementy. Potem powstają luźne części organizmów zwierzęcych, które łączą się przypadkowo. Przetrwają tylko te istoty, których członki połączyły się w sposób gwarantujący im przetrwanie (zalążek teorii ewolucji). Gdy dochodzi do głosu spór i rozbija jedność, postacie zwierząt są w pełni ukształtowane.
• trzeci – okres miłości. Elementy łączą się według podobieństwa i tworzą cztery sfery koncentryczne: w środku Ziemia, potem woda, powietrze i ogień.
• czwarty to okres, w którym podzielone sfery zaczynają się łączyć za przyczyną miłości. Cykl zostaje zamknięty i może się rozpocząć od nowa.

Dwie kosmologiczne idee Empedoklesa stanowić będą źródło dla wielu późniejszych koncepcji. Są to:

• idea dynamicznej struktury świata, gdzie Wszechświat nie stanowi nienaruszalnego modelu sfer,
• idea siły przyciągania i odpychania jako sił pierwotnych, która odrodziła się w okresie filozofii nowożytnej, stając się podstawą pierwszych koncepcji Teorii Wszystkiego.

Empedokles jako pierwszy sformułował tezę o skończoności prędkości światła, uzasadniając ją rozumowaniem, iż skoro światło polega na ruchu, to do rozchodzenia się wymaga czasu^[8][9]

Teoria postrzegania

Na szczególną uwagę zasługuje Empedoklesowe wyjaśnienie zjawiska postrzegania, przyjmowane następnie prawie powszechnie wśród filozofów greckich. Otóż postrzeganie możliwe jest jedynie w sytuacji bezpośredniego zetknięcia narządu zmysłu z przedmiotem. Termin „zetknięcie” należy oczywiście rozumieć bardzo ogólnie, u Empedoklesa chodzi przede wszystkim o to, że wszystkie rzeczy miały emitować tak zwane wypływy (ἀπορροαί aporrhoai). Narządy zmysłów układami porów lub przewodów zakończonych porami. Z jednej strony pory emitują wypływy, a z drugiej wnikać do nich mogą jedynie te wypływy, które do nich pasują. W ten sposób podobne może postrzegać podobne: „poprzez ziemię widzimy ziemię, poprzez wodę wodę, poprzez powietrze powietrze, poprzez ogień niszczący ogień (...)”^[6].

Teorię postrzegania przejęli od Empedoklesa między innymi atomiści, powtarza ją też właściwie bez zmian Platon w Timajosie.

„Barwy Empedoklesa”

Określenie to dotyczy palety barw ograniczonych tylko do czterech, używanych przez malarzy starożytnej Grecji, które według Empedoklesa miały być związane z czterema żywiołami: biała, czarna, czerwona i żółta. Najstarszy zachowany zabytek odpowiadający tradycyjnym barwom Empedoklesa możemy podziwiać w Muzeum Archeologicznym w Atenach – są to malowane gliniane metopy ze świątyni Apolina w Thermon (ok. 630 r. p.n.e.)^[10].

Religia

W empedoklejskiej nauce o duszy mieszają się wpływy orfickie i pitagorejskie. W Oczyszczeniach pisze Empedokles: „byłem ja już kiedyś chłopcem i dziewczyną, krzewem, ptakiem i niemą rybą", co sugeruje, że wyznawał metempsychozę. Wzorem orfików uważał, że przebywanie w ciele jest dla duszy czymś złym, jednak w odróżnieniu od nich i pitagorejczyków dusza przebywa w ciele dlatego, że w innym wcieleniu dopuszczała się zabijania innych istot żywych.

Inne

Postać tego myśliciela natchnęła niemieckiego poetę Friedricha Hölderlina do napisania dramatu Empedokles.