Fioletowy trójkąt

Fioletowy trójkąt (niem. Lila Winkel) – jeden z symboli systemu oznakowania więźniów w niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych, był używany w III Rzeszy do oznaczania uwięzionych Świadków Jehowy. Byli jedyną grupą chrześcijan, którą oznaczano tym specjalnym symbolem^[1]. Przyjmuje się, że fioletowym trójkątem oznaczono przeszło 4000 osób, spośród których blisko jedna trzecia pochodziła spoza Niemiec.

Znak fioletowego trójkąta, jaki nosili Świadkowie Jehowy w obozach koncentracyjnych od roku 1937

Naziści przeciwni różnym mniejszościom religijnym w szczególny sposób odnosili się do Świadków Jehowy, którzy stali się przedmiotem intensywnych prześladowań i masowych uwięzień. W związku z tym nadano im osobny symbol oraz zaliczono do odrębnej kategorii więźniów oznaczanej jako IBV. Symbol ten miał być piętnem i powodem do wstydu.

Tło historyczne

Osobny artykuł: Prześladowania Świadków Jehowy w III Rzeszy.

Świadkowie Jehowy w III Rzeszy i na terenach przez nią okupowanych byli represjonowani głównie z powodu prowadzenia działalności na rzecz IBV (od Internationale Bibelforscher-Vereinigung – oficjalnej nazwy korporacji reprezentującej Świadków Jehowy w Niemczech w tamtym czasie), prowadzenia działalności kaznodziejskiej, odmowy pełnienia służby wojskowej, odmowy używania niemieckiego pozdrowienia – Heil Hitler^[2]. Z tego względu już w 1933 roku spotykały ich liczne represje. Pierwsze udokumentowane przypadki umieszczania Świadków Jehowy w obozach koncentracyjnych miały miejsce wiosną 1933 roku (m.in. w KZ Osthofen)^[3]. Do wiosny 1934 roku aresztowano około tysiąca Świadków Jehowy. Pierwszym potwierdzonym więźniem osadzonym w obozie koncentracyjnym przydzielonym do kategorii IBV była Anna Seifert deportowana do KL Moringen 9 stycznia 1935 roku. Natomiast w KL Dachau pierwsi Świadkowie Jehowy zostali osadzeni w maju 1935 roku^[4].

W obozach koncentracyjnych początkowo Świadkowie Jehowy oznaczani byli niebieskim symbolem, a w roku 1937 otrzymali oznakowanie fioletowym trójkątem^[a][5][6][7]. Przed II wojną światową Świadkowie Jehowy stanowili od 5 do 10% ogółu więźniów, a w niektórych obozach koncentracyjnych przez jakiś czas byli nawet największą grupą więźniarską. Świadkowie Jehowy byli jedyną grupą więźniów narodowości niemieckiej, którzy mogli wyjść na wolność po podpisaniu w dowolnej chwili deklaracji o wyrzeczeniu się wiary. Mimo silnej presji, osadzeni uważali prześladowania za próbę wiary. W obozach znęcano się nad nimi, poniżano, bito, kuszono i zabijano. Od roku 1942 sytuacja Świadków Jehowy w obozach się polepszyła, zaczęli być wyznaczani do prac w charakterze służby domowej u esesmanów należących do załóg obozów. Wynikało to z postawy Świadków Jehowy, którzy ani nie byli groźni dla nazistów, ani nie podejmowali prób ucieczki. Siła ich wiary robiła na nazistach tak duże wrażenie, że Heinrich Himmler i Theodor Eicke przy wielu okazjach stawiali ich „fanatyczną postawę” za wzór^[8][9].

Świadkowie Jehowy – początkowo z terenu Niemiec, Austrii, a później również z Polski, Holandii, Belgii, Francji, Czechosłowacji, ZSRR i obecnej Słowenii – byli jednymi z pierwszych osadzanych w obozach koncentracyjnych, wszędzie stanowiąc małą, ale charakterystyczną grupę. W czasie pobytu w obozach starali się przestrzegać wszystkich chrześcijańskich zasad życia zgodnie z ich opartymi na Biblii wierzeniami^[4][10][11]. Ostatnia fala masowych aresztowań Świadków Jehowy miała miejsce w 1944 roku^[12].

Oznakowanie fioletowym trójkątem

Fioletowy trójkąt był jednym z symboli systemu oznakowania więźniów w niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych^[13]. Był używany w III Rzeszy do oznaczania osadzonych w obozach Świadków Jehowy^[b][14]. W zamierzeniu nazistów fioletowy trójkąt miał być piętnem i powodem do wstydu. Jednak dla Świadków Jehowy ten symbol stał się zarówno ważnym znakiem rozpoznawczym, jak też wyróżnikiem ich wiary. Dzięki niemu Świadkowie szybko siebie rozpoznawali, a więźniom dawał poczucie przynależności do grupy. Graficzny znak jakim był fioletowy trójkąt wykraczał poza granice narodowościowe i etniczne, dlatego bez względu na istniejące różnice językowe lub kulturowe akceptowano poszczególnych więźniów różnych narodowości i dbano o siebie nawzajem^[15]. Po II wojnie światowej znak fioletowego trójkąta stał się symbolem upamiętniania Świadków Jehowy jako ofiar holocaustu^[16][17].

Plakietka kongresowa z 1946 w kształcie fioletowego trójkąta
(w j. niemieckim)

Przyjmuje się, że fioletowym trójkątem oznaczono przeszło 4000 Świadków Jehowy^[18], wśród których blisko jedna trzecia pochodziła spoza Niemiec^[19]. Łącznie w okresie III Rzeszy do obozów skierowano około 6000 Świadków Jehowy z Niemiec i innych krajów^[20]. Jednakże nie wszyscy Świadkowie Jehowy zostali oznaczeni fioletowym trójkątem. Dla przykładu w KL Auschwitz-Birkenau fioletowym trójkątem oznaczono co najmniej 138 Świadków Jehowy spośród ponad 400 osadzonych. Pozostałą grupę zaliczono do innych kategorii więźniarskich i oznaczono innymi winklami. Wiadomo jednak, że więźniowie ci byli Świadkami Jehowy, a ich uwięzienie w większości przypadków miało ścisły związek z zachowaniem i postawą wynikającą z przekonań religijnych tej grupy^[21].

W niektórych wypadkach Świadkowie Jehowy oznaczeni np. czerwonym trójkątem kwalifikującym ich do więźniów politycznych występowali do władz obozowych o zmianę kategorii więźniarskiej, do której zostali przydzieleni. Prośby te uwzględniono tylko sporadycznie^[22].

Podczas kongresów pod hasłem „Weselące się narody” zorganizowanych przez Świadków Jehowy w 1946 roku, ich uczestnicy nosili plakietki dla delegatów w kształcie fioletowego trójkąta wzorowane na oznakowaniu Świadków Jehowy w obozach koncentracyjnych. Miały one na celu przypomnienie prześladowań jakie członkowie tej grupy religijnej przeszli pod rządami nazistów. W Polsce takie plakietki nosiło przeszło 7000 uczestników ogólnokrajowego kongresu pod hasłem „Chwalcie Jehowę wszystkie narody”, który się odbył 25 i 26 maja 1947 roku w Krakowie^[23] oraz uczestnicy kongresów, które odbyły się w tym samym roku m.in. w Sopocie i Warszawie, a w 1948 roku w Chrzanowie^[24][25].

Opinie o więźniach z fioletowym trójkątem

Opisując postawę tej grupy religijnej Anna Pawełczyńska stwierdziła: „W skali ogromnej społeczności Oświęcimia Badacze Pisma Świętego (Świadkowie Jehowy) stanowią maleńką, niepozorną grupkę (…). Ich kolor winkla zaznaczał się w obozie w sposób tak wyraźny, że mała liczba nie oddaje faktycznej siły tej grupy. Była to grupa więźniów – stanowiąca zwartą siłę ideologiczną, która wygrała swą walkę z hitleryzmem”. Natomiast historyk Henry Friedlander oświadczył: „Świadków nie zaliczano do więźniów politycznych ani oczywiście do kryminalistów. Stanowili odrębną kategorię, oznaczoną fioletowym trójkątem. Byli prześladowani, zatrzymywani, a następnie osadzani w obozach za swoje przekonania religijne. Pod tym względem zajmowali wyjątkową pozycję w obozach koncentracyjnych. Fioletowy trójkąt odnosił się zatem tylko do Świadków Jehowy, a nie do wszystkich więźniów opozycji religijnej – na przykład katoliccy duchowni nosili w obozach czerwony trójkąt więźniów politycznych”^[4]. Niemiecki historyk dr Henrik Eberle podsumował: „Na tle milionów ofiar nazistowskiego reżimu liczba ta [ofiar spośród Świadków Jehowy] wydaje się znikoma. Mimo to stanowi świadectwo zbiorowej i bezkompromisowej niezłomności, która zasługuje na szacunek”^[26]. Profesor Christine King, napisała: „Im bardziej byli uciskani, tym mocniej zwierali szeregi, a ich opór nabierał twardości diamentu”^[4].

Wystawy

Tablica pamiątkowa, informująca o pobycie Świadków Jehowy w obozie hitlerowskim Mauthausen-Gusen

Od maja 1995 roku do kwietnia 1996 roku wystawę „Relacja Świadków” pokazano w 42 miastach Francji oraz w miastach Belgii i Szwajcarii^[27]. 6 listopada 1996 roku w muzeum byłego obozu koncentracyjnego Ravensbrück odbyła się wystawa i premiera filmu „Niezłomni w obliczu prześladowań – Świadkowie Jehowy a hitleryzm”. W ciągu dwóch lat urządzono 331 publicznych projekcji tego filmu, na które przybyło około 269 tysięcy osób. 27 stycznia 1998 roku, w czasie corocznego upamiętnienia dnia ofiar nazizmu, Muzeum Pamięci w obozie KL Sachsenhausen dedykowało ten dzień ofiarom spośród więźniów, będących Świadkami Jehowy. W roku 1998 i 2002 Świadkowie Jehowy zorganizowali wystawy „Fioletowe trójkąty – zapomniane ofiary nazizmu”, które były prezentowane we wszystkich Muzeach Pamięci byłych obozów koncentracyjnych na terenie Niemiec i Austrii oraz w innych muzeach i instytucjach edukacyjnych w Europie (Austria, Dania, Niemcy, Szwecja)^[16].

18 września 1999 roku Brandenburska Fundacja Miejsc Pamięci upamiętniła ponad 890 Świadków Jehowy więzionych w Sachsenhausen tablicą pamiątkową, która została umieszczona na zewnętrznej ścianie dawnego obozu koncentracyjnego. Dodatkowo, odsłonięto kamień pamiątkowy upamiętniający śmierć Augusta Dickmanna. Na znajdującej się na kamieniu tablicy znalazły się słowa: Ku Pamięci Augusta Dickmanna (ur. 1910 r.), będącego Świadkiem Jehowy, zastrzelonego przez SS podczas publicznej egzekucji dn. 15 września 1939 roku^[28][29].

W roku 2000 objazdową wystawę „Fioletowe trójkąty” prezentowano również w Brazylii^[30]. 9 maja 2002 roku na terenie KL Buchenwald odsłonięto tablicę upamiętniającą Świadków Jehowy, którzy cierpieli w tamtejszym hitlerowskim obozie koncentracyjnym. 13 kwietnia 2014 roku na terenie byłego obozu koncentracyjnego Mauthausen-Gusen odsłonięto tablicę w kształcie trójkąta upamiętniającą około 450 Świadków Jehowy uwięzionych w tym obozie^[31][32][33].

Tablica pamiątkowa, informująca o pobycie Świadków Jehowy w obozie hitlerowskim KL Neuengamme

W latach 2004–2006 Świadkowie Jehowy w Polsce zorganizowali wystawę „Więzieni za wiarę – Świadkowie Jehowy a hitleryzm”. Prezentacja odbyła się w byłych obozach koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau, Stutthof, Lublin, Gross-Rosen, obozie karno-śledczym w Żabikowie i innych miejscach^[34][35]. Od kwietnia 1993 roku stała wystawa poświęcona Świadkom Jehowy w czasie nazizmu prezentowana jest w United States Holocaust Memorial Museum^[36].

Zobacz też

• Fioletowe trójkąty

Uwagi

1. Na podstawie ustaw norymberskich, Świadkowie Jehowy pochodzenia żydowskiego nosili symbol fioletowego trójkąta nałożonego na żółty trójkąt.
2. W roku 1931 największa grupa Badaczy Pisma Świętego przyjęła nazwę Świadkowie Jehowy. W Niemczech władze nazistowskie utrzymywały nazwę Internationale Bibelforscher-Vereningung (IBV; Międzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego), ponieważ była to nazwa osoby prawnej reprezentującej Świadków Jehowy. Fioletowym trójkątem w obozach oznaczano członków wszystkich wyznań powstałych po podziałach w ruchu Badaczy Pisma Świętego, jednak niemal całą grupę oznaczonych tym symbolem stanowili Świadkowie Jehowy.