Loading AI tools
pierwszy alfabet zaprojektowany dla języka staro-cerkiewno-słowiańskiego Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Głagolica (scs. glagolъ ⰃⰎⰀⰃⰑⰎⰟ „słowo, litera”[1]) – najstarsze znane pismo słowiańskie, którego stworzenie przypisuje się misjonarzowi-apostołowi Konstantemu zwanemu Cyrylem, który wraz z bratem Metodym zapisał w IX wieku za jego pomocą język słowiański używany w okolicach Salonik; głagolica była pierwotnym alfabetem języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, który miał być językiem liturgicznym Słowian, a w swojej późniejszej fazie rozwojowej, jako język cerkiewnosłowiański, na wiele wieków pozostał językiem literackim warstw wykształconych w kręgu wyznania prawosławnego.
 Próbki głagolicy: „Mszał kijowski” i „Ewangeliarz z Reims” | |
| Charakterystyka | |
| Rodzaj | |
|---|---|
| Kierunek pisma |
od lewej do prawej |
| Historia | |
| Systemy macierzyste | |
| Systemy potomne | |
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |
Pierwotnie (do końca lat 60. XX w.) przeważał pogląd, iż głagolica powstała na bazie greckiej minuskuły z VIII–IX wieku. Obecnie – choć nie neguje się pewnego wpływu tego źródła, jak również doszukuje się proweniencji w piśmie fenickim – większość historyków skłania się ku tezie, że głagolica jest dziełem Cyryla, pismem, które zostało dostosowane do fonetyki słowiańskiego dialektu sołuńskiego (z okolic Salonik) z drugiej połowy IX wieku. Bezspornym jest, że bracia Cyryl i Metody, wykorzystując głagolicę, przełożyli z greki na język słowiański Ewangelię, czym zapoczątkowali intensywny rozwój piśmiennictwa słowiańskiego.
Istnieje również pogląd, według którego bazą do powstania głagolicy mogło być hipotetyczne pierwotne pismo słowiańskie. Podstawą do tego typu wniosków są zarówno najstarsze opisy Słowian, w tym Thietmara, który opisując w swojej kronice słowiańską świątynię w Radogoszczy napisał: „Jej ściany zewnętrzne zdobią różne wizerunki bogów i bogiń. Jak można zauważyć, patrząc z bliska, w przedziwny rzeźbione sposób, wewnątrz zaś stoją bogowie zrobieni ludzką ręką w straszliwych hełmach i pancerzach, każdy z wyrytym u spodu imieniem”[2]. Istnieje też pośredni dowód etymologiczny związany z tym, że litery nazywano bukwami, gdyż występowały w postaci rytów na bukowych deseczkach.
W skład pierwotnej głagolicy, alfabetu, którego część znaków prawdopodobnie oparto na ówczesnych graficznych systemach bizantyjskich, wchodziło około 40 symetrycznie stylizowanych liter, w tym znaki, które w innych systemach pisma nie występowały, a które uwiarygadniają tezę o tym, że za podstawę Cyryl brał już istniejące pismo Słowian.
Głagolica była pismem fonetycznym i składała się ostatecznie z 38 liter. Najprawdopodobniej do 863 roku głagolica ostatecznie się ukształtowała i uzyskała postać, z którą najczęściej spotykają się badacze. Głagolica w okresie późniejszym stopniowo była zastępowana cyrylicą. Znane są przykłady tekstów na pergaminie pierwotnie spisanych głagolicą, później przepisanych cyrylicą.
Do XI wieku jednym z ważniejszych ośrodków piśmiennictwa głagolickiego była Sazawa. Po założeniu w 1347 roku klasztoru Emaus w Pradze, centrum piśmiennictwa słowiańskiego stała się Praga. Sprowadzeni do klasztoru chorwaccy pisarze, głagolasze, rozpowszechnili pismo i aż do roku 1419, do czasu, aż wypędzili ich husyci, klasztor był religijnym i kulturalnym centrum Słowiańszczyzny. W Chorwacji głagolica stosowana jest po dzień dzisiejszy. Jej odmiana, głagolica kanciasta, używana jest na wyspie Krk i Przymorzu Chorwackim, a powszechnie ponoć[doprecyzuj!] do dziś korzysta się z liturgicznych ksiąg głagolskich. Głagolicą posługują się dziś w uroczystej liturgii cerkiewnosłowiańskiej Serbowie i Chorwaci. Szacuje się, że istnieje ponad 25 tysięcy zachowanych dokumentów i ksiąg w głagolicy. Taka ilość zaświadcza o ogromnym rozwoju ówczesnej Słowiańszczyzny. W latach 868–869 Cyryl i Metody spotkali się w Rzymie z papieżem Hadrianem II. Nakłonili oni papieża, aby ten uznał język słowiański – obok łaciny, greki i hebrajskiego – za język liturgiczny. Sytuacja taka trwała do czasu, kiedy to papież Stefan V (VI) zakazał używania języka słowiańskiego w liturgii i nakazał przywrócić obrządek łaciński. Przywracanie łaciny w kościele zakończyło się ostatecznie na przełomie XII i XIII wieku.
Klasztory chorwacko-głagolskie istniały również w Polsce. W 1380 książę śląski ufundował taki w Oleśnicy, a 10 lat później kolejny w Krakowie na Kleparzu ufundowała królowa Jadwiga. Liturgia z użyciem głagolicy była w nim odprawiana przez prawie 100 lat. Ostatecznie nieużywane już rękopisy w 1584 strawił pożar.
Kościoły prawosławne używają cyrylicy, która stopniowo wypierała z szerszego użycia głagolicę począwszy od końca X wieku.
Głagolica prawdopodobnie posłużyła za wzór Maciejowi Drzewickiemu przy tworzeniu pierwszego polskiego szyfru używanego do kodowania korespondencji na dworze Zygmunta Starego.
Wyróżnia się następujące rodzaje głagolicy:
Nazwy liter alfabetu, czyli azbuki, ewoluują nieznacznie w czasie.
Głagolica jest prawdopodobnie pismem najbogatszym w ligatury. W tysiącach dokumentów można znaleźć ponad 800 rodzajów ligatur, czyli połączonych liter. Złączenia przedstawiają dobitnie, obrazowo znaczenie napisanego słowa. Czasami złożonych w graficzną kompozycję jest 4, 5 i więcej liter. Uważa się, że ligatury w innych systemach pisma były stosowane dla szybszego pisania, natomiast w kaligraficznej i czasochłonnej głagolicy pełnej pętelek i oczek trudno się dopatrywać optymalizacji pod tym kątem.
Ligatury występują nawet w druku, gdyż mają znaczenie symboliczne. Wydany drukiem 1561 Brewiarz z Brozič posiada co najmniej 250 ligatur. Unikatowym zjawiskiem w druku są ligatury częściowe (połowa litery dołączona jest do innej litery) – ukazują one elastyczność zapisu w tworzeniu i rozumieniu pisma. Występują w obu inkunabułach: Mszał Baromicia drukowanym w Senju w 1494 oraz Brewiarz Baromicia z Wenecji 1493.
Potwierdzone źródłami niektóre historie dotyczące głagolicy.
Poniższa tabela przedstawia system przystosowany do zapisu dzisiejszych języków słowiańskich za pomocą głagolicy i na komputerze (pierwotna głagolica była dostosowana jedynie do fonetyki SCS-u). Zapis jest skrótowy, nie zostały uwzględnione bukwy wykorzystane do zapisu języka międzysłowiańskiego (oprócz jaci, której można używać również w zapisie jęz. łużyckich), znaki interpunkcyjne i akcenty[9].
| Litera | Transkrypcja głagolicą | IPA |
|---|---|---|
| a | Ⰰ ⰰ | |
| ā | Ⰰ։ ⰰ։ | /a: |
| ą | Ⱘ ⱘ | /ɔ̃/ |
| b | Ⰱ ⰱ | |
| c | Ⱌ ⱌ | |
| c' (ć wschodnie) | ⰜⰠ ⱌⱐ | /t͡sʲ/ |
| ć | ⰝⰠ ⱍⱐ | /t͡ɕ/ |
| cz | Ⱍ ⱍ | |
| d | Ⰴ ⰴ | /d/ |
| ď | ⰄⰠ ⰴⱐ | /ɟ/ |
| dz | Ⰷ ⰷ | /d͡z/ |
| dz' (dź białoruskie) | ⰇⰠ ⰷⱐ | /d͡zʲ/ |
| dź | Ⰼ ⰼ | /d͡ʑ/ |
| dż | ⰄⰆ ⰴⰶ | /d͡ʐ/ |
| e | Ⰵ ⰵ | |
| ę | Ⱔ ⱔ | /ɛ̃/ |
| ě | Ⱑ[10] ⱑ | |
| ē | Ⰵ։ ⰵ։ | /ɛː/ /eː/ |
| szwa/er goljam | Ⱏ ⱏ | |
| f | Ⱇ ⱇ | |
| g | Ⰳ ⰳ | |
| h (h epentyczne) | Ⱒ ⱒ | |
| ch | Ⱈ ⱈ | |
| i | Ⰻ ⰻ | |
| ī | Ⰻ։ ⰻ։ | /iː/ |
| j | Ⰹ ⰹ | |
| ja (opcjonalne) | Ⱝ ⱝ | |
| ją, ią | Ⱙ ⱙ | /jɔ̃/ |
| ję, ię | Ⱗ ⱗ | /jɛ̃/ |
| jo, io | Ⱖ ⱖ | |
| ju, iu | Ⱓ ⱓ | |
| k | Ⰽ ⰽ | |
| l | Ⰾ ⰾ | /l~ɫ/ |
| lj | ⰎⰠ ⰾⱐ | /lj~ʎ/ |
| ł, ŭ | Ⱛ, ⰖⰟ ⱛⰺ, ⱆⱏ | /w/ |
| m | Ⰿ, Ⱞ ⰿ, ⱞ | |
| n | Ⱀ ⱀ | |
| ń | ⱀⱐ | /nʲ~ɲ/ |
| o | ⱁ | |
| ó (polskie) | Ⱆ ⱆ | |
| ō | Ⱁ։ ⱁ։ | /oː/ |
| p | Ⱂ ⱂ | |
| r | Ⱃ ⱃ | /r/ |
| ř (czeskie) | ⰓⰆⰠ ⱃⰶⱐ | /r̝, r̝̊/ |
| rz | Ⰶ/Ⱎ ⰶ/ⱎ | |
| s | Ⱄ ⱄ | |
| s' (ś wschodnie) | Ⱄ ⱄ | /sʲ/ |
| ś | ⰔⰠ ⱄⱐ | /ɕ/ |
| sz | Ⱎ ⱎ | |
| szcz/szć/szt (opcjonalne) | Ⱋ ⱋ | |
| t | Ⱅ ⱅ | |
| ť | ⰕⰠ ⱅⱐ | /c/ |
| u | Ⱆ ⱆ | |
| ū | Ⱆ։ ⱆ։ | /uː/ |
| w | Ⰲ ⰲ | |
| y | ⰟⰉ ⱏⰹ | /ɨ/ |
| y (czeskie) | ⰠⰉ ⱐⰹ | /ɪ/ |
| z | Ⰸ ⰸ | |
| z'(ź wschodnie) | ⰈⰠ ⰸⱐ | /zʲ/ |
| ź | ⰆⰠ ⰶⱐ | /ʑ/ |
| miękki znak | Ⱐ, Ⰹ ⱐ, ⰹ | /ʐ/ |
| twardy znak | Ⱏ, Ⰺ[11] ⱏ, ⰺ | … |
| ż | Ⰶ ⰶ | /ʐ/ |
| znak nosowości | Ⱕ ⱕ | /˜/ |
| znak długości (iloczas) | ։ | /ː/ |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
