Grupy metodyczne w harcerstwie

Grupy metodyczne – wyodrębnione grupy członkowskie w organizacjach harcerskich, pracujące metodyką charakterystyczną dla swojego wieku.

Określenie grupy metodyczne jest stosowane głównie w Związku Harcerstwa Polskiego^[1]. Pozostałe organizacje działające metodą harcerską nie używają tego terminu, ale odpowiadających mu określeń: grupy członkowskie, grupy wiekowe, piony lub piony wiekowe (np. pion wędrowniczy w ZHR^[2]), gałęzie (w ZHPpgK i SKHZ-FSE)^[3][4].

Niezależnie od używanej terminologii wszystkie organizacje harcerskie stosują odrębne metodyki przynajmniej dla niektórych grup członkowskich (wiekowych), np. metodykę zuchową; niekiedy też mają w swojej strukturze komórki zajmujące się takimi poszczególnymi grupami (np. wydziały w Głównej Kwaterze).

Historia

W pierwszych latach ruchu harcerskiego najmłodszą grupę tworzyły wilczęta, nazywane od lat 20. zuchami, choć niektóre organizacje pozostały przy nazwie wilczki^[4]. Gromady wilczęce, gromady zuchowe lub drużyny zuchów skupiały chłopców i dziewczęta w wieku od 8 do 12 (początkowo) lub 11 lat^[5][6]. Z czasem wiek zuchów został nieznacznie obniżony – do 7–11 lat^[7] (uczniowie klas I–IV)^[8].

Kolejną grupę stanowili harcerze i harcerki, działające w drużynach harcerskich. Drużyny harcerskie zrzeszały uczniów klas V–VIII (w wieku 11–15^[7] lub 11–16 lat^[5][9]), a w uzasadnionych przypadkach także uczniów klasy IV szkoły podstawowej (10 lat)^[10].

Najstarszą grupę wyodrębniono dopiero w latach 30. XX wieku, nazywając ją wędrowniczkami i skautami (nazwę wędrownicy wprowadzono w 1948)^[11] lub włóczęgami^[12]. Po reaktywowaniu ZHP grupę tę nazwano harcerzami starszymi^[11][13]. Drużyny starszoharcerskie zrzeszały młodzież w wieku powyżej 15 lat (15–18 w latach 60.^[9], 15–25 w latach 80.^[7]).

W Związku Harcerstwa Polskiego w 2002, po reformie systemu oświaty z 1999 wprowadzającej gimnazja, pomimo rozbieżnych opinii sformułowanych na metodycznych konferencjach instruktorskich w chorągwiach^[14][15], zdecydowano o wyodrębnieniu dodatkowej, czwartej grupy metodycznej, nazwanej wędrownikami (dotychczas wędrownicy w ZHP działali jako ruch programowo-metodyczny) i zmianie systemu stopni harcerskich z pięciostopniowego na sześciostopniowy^[1]. Na taką zmianę nie zdecydowały się inne organizacje harcerskie. W związku z kolejną reformą systemu oświaty z 2017 i wygaszaniem gimnazjów w 2017–2018 przeprowadzono w ZHP wewnętrzne konsultacje dotyczące jej skutków dla systemu metodycznego, Rada Naczelna zdecydowała o utrzymaniu do czerwca 2020 podziału na cztery grupy metodyczne i dalszych konsultacjach w tej sprawie^[16].

W Związku Harcerstwa Polskiego poza granicami Kraju funkcjonuje ponadto dodatkowa grupa obejmująca dzieci w wieku przedszkolnym (4–7 lat) zwana skrzatami. Również w ZHR podejmowano próby organizowania gromadek skrzatów.

Osobne artykuły: skrzaty (harcerstwo), zuchy, harcerze, wędrownicy i harcerze starsi.

Porównanie systemów metodycznych

Wiek	ZHP (początki)	ZHP (od lat 30.)	ZHP (lata 60.)	Szkoły (lata 70.–90.)	ZHP (lata 70.–90.)	Szkoły (1999–2017)	ZHP (2003–2013)	ZHP (obecnie, od 2013)	ZHR (obecnie)	SH (obecnie)	Skauci Europy (obecnie)	ZHPpgK	Szkoły (2017-obecnie)
4–5	–		–	–	–	–	–	–	–	–	–	skrzaty
5–6
6–7						szkoła podstawowa	zuchy	zuchy	zuchy				szkoła podstawowa
7–8				szkoła podstawowa	zuchy					zuchy		zuchy
8–9	zuchy		zuchy								wilczki
9–10
10–11							harcerze	harcerze
11–12			harcerze		harcerze				harcerze	harcerze		harcerze
12–13	harcerze										harcerze
13–14						gimnazjum	harcerze starsi	harcerze starsi
14–15
15–16			harcerze starsi	szkoła średnia (liceum, technikum, szkoła zawodowa)	harcerze starsi				wędrownicy			wędrownicy	szkoła średnia (liceum, technikum, szkoła zawodowa)
16–17	instruktorzy	wędrowniczki i skauci				szkoła ponad- gimnazjalna	wędrownicy i instruktorzy	wędrownicy i instruktorzy
17–18											przewodniczki i wędrownicy
18–19			instruktorzy						harcerze starsi i instruktorzy			starsze harcerstwo, instruktorzy
19–20				szk. śr./studia	instruktorzy	szk. pg./studia
20–21		instruktorzy		studia		studia				instruktorzy			szk. śr./studia
21–22								starszyzna harcerska i instruktorzy					studia
22–23
23–24
24–25

Związek Harcerstwa Polskiego

Od 2003 w ZHP działają następujące grupy metodyczne^{[17][18][19][20]}:

• zuchy – członkowie w wieku 6–10 lat, pracujący metodyką zuchową,
• harcerki i harcerze – członkowie w wieku 10–13 lat, pracujący metodyką harcerską,
• harcerki i harcerze starsi – członkowie w wieku 13–16 lat, pracujący metodyką starszoharcerską,
• wędrowniczki i wędrownicy – członkowie w wieku 16–21 lat (do 2013 – w wieku 16–25 lat^[18][19]), pracujący metodyką wędrowniczą.

Szczegółowe porównanie charakterystycznych elementów poszczególnych grup zawiera poniższa tabela.

Grupy metodyczne – cechy metodyki		zuchy	harcerki i harcerze	harcerki i harcerze starsi	wędrowniczki i wędrownicy
Wiek		6–10 lat	10–13 lat	13–16 lat	16–21 lat (do 2013 – 16–25 lat[18][19])
Metodyka		zuchowa	harcerska	starszoharcerska	wędrownicza
Charakterystyczna forma aktywności		zabawa w kogoś lub w coś	gra, rozumiana jako działanie zespołowe w zastępach i towarzyszące temu współzawodnictwo	poszukiwanie, polegające na przewartościowywaniu dotychczasowego sposobu patrzenia na świat i autorytety	służba realizowana wewnątrz organizacji i poza nią, wyczyn
Funkcjonowanie elementów metody harcerskiej	Prawo i obietnica/ przyrzeczenie	prawo i obietnica zucha przyjmowane wprost	prawo i przyrzeczenie harcerskie przyjmowane wprost, jako niekwestionowany system wartości	prawo i przyrzeczenie harcerskie pojawiają się wątpliwości i pytania, a po przemyśleniach rozpoczyna się proces świadomego akceptowania i przestrzegania norm zawartych w prawie i przyrzeczeniu	prawo i przyrzeczenie harcerskie kodeks wędrowniczy są drogowskazem w życiowej drodze, kodeks wędrowniczy jest dopełnieniem prawa harcerskiego
	System małych grup	szóstki	zastępy	zastępy	zastępy wędrownicze, patrole zadaniowe
	Uczenie w działaniu	zabawa w kogoś lub w coś	gra, współzawodnictwo	poszukiwanie	wyczyn i służba
	Program stale doskonalony i pobudzający do rozwoju	powinien odpowiadać na specyficzną dla tego wieku ciekawość otaczającego świata oraz krótką koncentrację na jednym temacie	powinien uwzględniać potrzebę przeżycia przygody - harcowania, szczególną rolę odgrywają techniki harcerskie	powinien uwzględniać specyficzną dla wieku harcerzy starszych potrzebę poznawania i poszukiwań, pozwalać na nieskrępowany rozwój zainteresowań, zakładając ich zmienność, pokazując różnorodne możliwości rozwoju i przygotowując do wyboru specjalizacji i własnej drogi rozwoju	zadania podejmowane przez drużynę i wędrowników powinny być ambitne - na miarę wyczynu, programy działania drużyn wędrowniczych wzmacniane są propozycjami płynącymi z innych zespołów harcerskich, z komend hufców i chorągwi, Głównej Kwatery ZHP oraz innych instytucji i organizacji
	Program uwzględnia	potrzeby zuchów programy sprawności zespołowych i indywidualnych zadania gwiazdek zuchowych	zadania prób na stopnie harcerskie, wymagania sprawności	zadania prób na stopnie harcerskie zainteresowania harcerek i harcerzy poszukiwanie pól działania i sfer aktywności	potrzeby członków zespołów wędrowniczych potrzeby społeczności specjalności drużyny specjalizacje wędrowników wynikające z indywidualnych ścieżek rozwoju
	Program działania gromady/ drużyny	tworzony przez drużynowego i przybocznych, którzy są również odpowiedzialni za jego realizację	tworzony i realizowany przez drużynowego przy współudziale rady drużyny	tworzony przez radę drużyny	tworzony i przyjmowany przez całą drużynę
Instrumenty metodyczne		gwiazdki zuchowe: I gwiazdka – zuch ochoczy II gwiazdka – zuch sprawny III gwiazdka – zuch gospodarny sprawności indywidualne sprawności zespołowe	próba harcerki/harcerza stopnie harcerskie: stopień I – młodzik-ochotniczka stopień II – wywiadowca-tropicielka sprawności harcerskie zadania zespołowe	próba harcerki/harcerza stopnie harcerskie: stopień III – odkrywca-pionierka stopień IV – ćwik-samarytanka sprawności harcerskie projekt starszoharcerski	próba wędrownicza/ naramiennik wędrowniczy stopnie harcerskie: stopień V – harcerz orli-harcerka orla stopień VI – harcerz Rzeczypospolitej-harcerka Rzeczypospolitej sprawności harcerskie uprawnienia, odznaki znaki służb stopnie instruktorskie
Działanie	Zorganizowanie do działania	Gromada pracuje całością w formie systematycznych zbiórek. Charakterystycznym elementem zbiórek gromady jest krąg rady	Śródroczna działalność drużyny prowadzona jest na zbiórkach drużyny i zbiórkach zastępów. Drużyna pracuje zastępami stopniowo osiągającymi samodzielność.	Śródroczna działalność drużyny prowadzona jest na zbiórkach drużyny i zbiórkach zastępów. W miarę potrzeb pojawiają się grupy zadaniowe. Dużą rolę odgrywa rada drużyny.	Każdy członek drużyny wędrowniczej odpowiada za pewien obszar działalności drużyny. Zbiórki drużyny przeprowadzane są przez wszystkich członków drużyny. Zasady działania drużyny reguluje konstytucja drużyny.
	Rola drużynowego	wódz w zabawie	przywódca i autorytet	przewodnik w poszukiwaniach	lider i koordynator działań drużyny
	Charakterystyczne formy pracy	zbiórka, kominek, turniej, wycieczka, zabawa tematyczna, zwiad zuchowy, gawęda, piosenka i pląs, zuchowe zwyczaje, obrzędy i tajemnice, majsterka, zuchowy teatr, pożyteczne prace, gry i ćwiczenia	gra terenowa, gra w harcówce, biwak, zwiad, ognisko, zbiórka tematyczna, bieg harcerski	wycieczka, zwiad, różnorodne formy dyskusyjne, zbiórka tematyczna, zajęcia specjalnościowe	formy dyskusyjne (kuźnice, sesje popularnonaukowe, sejmiki, sąd nad... itp.), formy doskonalące (warsztaty, kursy), gry strategiczne i negocjacyjne
	Forma letniej działalności	kolonia zuchowa	samodzielny programowo obóz letni, podsumowujący całoroczną pracę wychowawczą	samodzielny programowo obóz letni, podsumowujący całoroczną pracę wychowawczą (szczególną formą obozu jest obóz tematyczny i obóz zagraniczny)	samodzielny obóz letni, organizowany własnymi siłami

Związek Harcerstwa Polskiego działający poza granicami Kraju

W Związek Harcerstwa Polskiego działający poza granicami Kraju wyodrębniono następujące grupy^[3]:

• skrzaty (4–7 lat), działające w gromadkach skrzatowych,
• zuchy (7–11 lat)
• harcerki i harcerze (11–15 lat)
• wędrowniczki i wędrownicy (15–21 lat)
• instruktorki i instruktorzy (powyżej 18 lat)
• starsze harcerstwo (powyżej 18+ lat)

Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej

W Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej wyróżnia się^[21]:

• zuchy i zuchenki (od 6 do 11 lat^[22])– w gromadach zuchenek i gromadach zuchów
• harcerzy i harcerki (od 11 lat^[23][24]) – w drużynach harcerzy i drużynach harcerek
• wędrowników i wędrowniczki (od 15 lat^[25][26]) – w drużynach wędrowników i drużynach wędrowniczek
• harcerzy starszych i harcerki starsze (powyżej 18 lat^[27]) – w kręgach harcerstwa starszego.

Wędrownicy i wędrowniczki zdobywają naramiennik wędrowniczy^[2][28].

Skauci Europy

Skauci Europy dzielą się na trzy gałęzie^[4]:

• wilczki (8–12 lat),
• harcerki i harcerze (12–17 lat),
• przewodniczki i wędrownicy (powyżej 17 lat).

Stowarzyszenie Harcerskie

Wśród członków Stowarzyszenia Harcerskiego wyróżnia się^[29]:

• zuchy (7–11 lat)
• harcerki i harcerzy (od 11 lat).

Stowarzyszenie Harcerskie w statucie i instrukcjach organizacyjnych nie wyodrębnia w szczególny sposób metodyki właściwej dla harcerzy starszych i wędrowników.