Harmonika (muzyka)

Harmonika – całokształt zagadnień dotyczących harmonii w twórczości muzycznej omawianej w kontekście danej epoki historycznej, okresu, szkoły kompozytorskiej, kompozytora lub dzieła^{[1][2][3][4][5]}. W praktyce kompozytorskiej, w ujęciu historycznym wykształciły się trzy główne rodzaje harmoniki: modalna (średniowiecze i renesans), funkcyjna (barok, klasycyzm, romantyzm i początek XX wieku) i sonorystyczna (od XX wieku)^[6][7]. Termin „harmonika” bywa utożsamiany z terminem „harmonia”^[4].

Harmonika modalna

„Kyrie della Domenica” (ok. 1630)

Utwór Girolama Frescobaldiego jako przykład harmoniki modalnej

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Harmonika modalna jest cechą i efektem techniki kompozytorskiej polegającej na jednoczesnym prowadzeniu kilku linii melodycznych (polifonia). Jej istotą jest melodia (horyzontalizm, linearyzm); współbrzmienia (wertykalizm) są wypadkową kilku melodii i mają drugorzędną rolę^[6][8][7]. Harmonika modalna opiera się na tzw. trybach (łac. modi) i ich dwóch odmianach – autentycznej i plagialnej, czyli sekwencjach interwałów tworzących serię skal muzycznych (gam^[9])^[6][7] nazywanych współcześnie skalami kościelnymi, modalnymi^[10][9][11], średniowiecznymi lub gregoriańskimi^[10][11]. Przez kilka wieków średniowiecza było ich osiem, w epoce renesansu Henricus Glareanus dodał cztery^[10][11]. Głównymi fakturami muzycznymi formującymi harmonikę modalną były organum, linearyzm^[12][13] i discantus^[6][7], a od renesansu trójgłosowy fauxbourdon^[14][15].

Zobacz też: Skale modalne.

Harmonika funkcyjna

Sonata fortepianowa nr 10 C-dur K. 330 / 300h (1783)

Utwór Wolfganga Amadeusa Mozarta jako przykład harmoniki funkcyjnej

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Istotą harmonii funkcyjnej są akordy, czyli współbrzmienia co najmniej trzech różnych co do wysokości dźwięków, a jej materiałem – system funkcyjny (tonalny, dur-moll)^[16][7]. Pierwsze przejawy myślenia akordami miały miejsce na przełomie XVI i XVII wieku, kiedy w kompozycjach zaczęto stosować częściowo improwizowany akompaniamentem basso continuo^[17][18][19]. W tamtym czasie akordy były jeszcze tylko ważnym dodatkiem do harmoniki modalnej^[17][19]. System funkcyjny ze ściśle określonymi budową, hierarchią i zależnościami (funkcjami) między trzema podstawowymi akordami (toniką, dominantą i subdominantą) skrystalizował się w połowie XVII wieku^[17][8][19]. Harmonikę na nim opartą wykorzystywali wtedy w swojej twórczości m.in. Alessandro Scarlatti, Jean-Baptiste Lully i Henry Purcell. Pełny rozkwit harmoniki funkcyjnej nastąpił w wieku XVIII i na początku XIX^[20][21]. Pod koniec XIX i na początku XX wieku funkcje oparte głównie na heptatonice (skalach złożonych z 7 dźwięków) rozbudowano poprzez chromatykę^[17][19].

Harmonika sonorystyczna

„La cathédrale engloutie” (1910)

Preludium Claude’a Debussy’ego ze zbioru Préludes(inne języki) jako przykład harmoniki sonorystycznej

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Istotą harmoniki sonorystycznej jest brzmienie samo w sobie^[6][7]. Systemy dźwiękowe, hierarchia, tonalność i modalność nie są podstawą kompozycji. Podział na konsonanse i dysonanse nie istnieje. Współbrzmienia i akordy kategoryzuje się według ich intensywności i zwartości (najbardziej skupionymi są klastery) lub selektywności. Współbrzmienia mogą składać się z dowolnej liczby dźwięków^[22][23].