Hatra

Hatra (arab. ‏الحضر‎ al-Ḥaḍr) – starożytne miasto w Mezopotamii, leżące około 50 kilometrów na północny zachód od Aszur. Obecnie stanowisko archeologiczne Mabad al-Hadar^[1] na terytorium Iraku. Zachowane tam ruiny zostały w 1985 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.

Hatra^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Irak
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	II, III, IV, VI
Numer ref.	277
Region[b]	Azja i Pacyfik
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1985 na 9. sesji
Obiekt zagrożony	2015–
Położenie na mapie Iraku Hatra
35°35′17,61″N 42°43′06,42″E
Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Jak wynika z pochodzących z różnych źródeł (w tym od władz irackich) informacji, od marca 2015 roku terroryści z tzw. Państwa Islamskiego niszczyli ruiny Hatry^[2][3]. Dopiero 26 kwietnia 2017 roku Siły Mobilizacji Ludowej odbiły ruiny starożytnego miasta. Choć dżihadyści dokonali w nim znacznych zniszczeń, to wbrew wcześniejszym doniesieniom nie zrównali tego obiektu z ziemią^[4].

Historia

Pierwsza wioska powstała prawdopodobnie między końcem V w. a początkiem IV p.n.e., na co wskazują pozostałości archeologiczne^[5]. Szczyt rozkwitu Hatry przypada na I–III wiek n.e. – pełniła ona wówczas rolę jednego z ważniejszych ośrodków religijnych i handlowych starożytnej Partii aż do czasu zdobycia miasta w 241 n.e. Położone na szlaku prowadzącym znad Zatoki Perskiej do Syrii, miasto pośredniczyło w handlu pomiędzy państwem Partów i krajami położonymi dalej na Wschód a Cesarstwem Rzymskim. Jako warowne, otoczone było dwiema liniami murów obronnych (zewnętrzny miał obwód ok. 8 km, wewnętrzny – ponad 6 km), wzmocnionych 163 wieżami, o 7 bramach zewnętrznych i 4 wewnętrznych, i przez starożytnych opisywane jako twierdza nie do zdobycia^{[potrzebny przypis]}.

Siła tych fortyfikacji sprawiła, że Hatra odegrała ważną rolę w odpieraniu ataków Rzymu podczas wojen partyjsko-rzymskich. Wytrzymała dwa oblężenia przez Rzymian: za Trajana (116/117 r.)^[6] i Septymiusza Sewera (198/199 r.)^[a]. Później jednak – w pierwszych latach rządów perskich Sasanidów, Hatra musiała znajdować się już pod kontrolą Rzymian, jeśli stacjonowali tam ich żołnierze, o czym świadczą pozostawione przez nich napisy dedykacyjne z lat 235–238 n.e.^[7] Dopiero wkrótce potem, po odparciu wojsk Ardaszira, została ostatecznie zdobyta (według podania – tylko dzięki zdradzie córki króla) i zniszczona przez jego syna Szapura w 240/241 roku.

Dotychczas brak bliższych danych o dziejach Hatry (zwłaszcza we wcześniejszych epokach), gdyż nie zachowały się żadne kroniki, zapisy historyczne, prawne czy religijne. Podobnie nie wiadomo zbyt wiele o mieszkańcach, ich pochodzeniu i życiu. Badania takich epigrafików jak Basil Aggoula^{[potrzebny przypis]}, André Caquot, Francesco Vattioni czy Klaus Beyer pozwoliły stwierdzić, że ich język i pismo było miejscowym dialektem aramejskiego^[8].

Z zarysu dziejów odtworzonego ogólnie dzięki odczytaniu ok. 500 napisów wynika, iż w partyjskim imperium Arsacydów Hatra należała do kilkunastu podobnych „księstw” rządzonych przez miejscowych dynastów, o mieszanej populacji (głównie arabsko-aramejskiej). Władcy jej nosili najpierw tytuł māryā (pan), później malkā (król). Udało się ustalić listę panujących w okresie szczytowego rozwoju miasta^[9]:

Worōd (ok. 110 r. n.e.) Ma’anu (ok. 115-116/117 r.) Elkūd (ok. 116/117-120 r.) Našrihab (ok. 120-125 r.) Nasrū (128/129-137/138 r.) Wolgaš I (ok. 140- ok. 170 r.) Sanatrūq I (ok. 140-176/177 r.)

(z tytułem królewskim) Wolgaš I (ok. 140-ok. 170 r.) Sanatrūq I (ok. 140-176/177 r.) Abdsamija (ok. 180-197/199 r.) Sanatrūq II (ok. 200-ok. 240)

Zachowane teksty zawierające bardzo wiele imion własnych (władców, kapłanów, urzędników, założycieli, fundatorów itp.) wskazują na niezwykle mieszaną ludność tego miejsca. Poza imionami semickimi, aramejskimi i arabskimi pojawia się też sporo irańskich (Worod, Walagasz = Wologazes, Sanatruk i in.)^[10].

Wierzenia i bóstwa[b]

Statua Herkulesa (I-II wiek n.e.)

Podczas największego rozkwitu miasto, stanowiące niezwykły zlepek cywilizacyjny, znane też było jako wielokulturowy ośrodek religijny. Przejściowo wysuwano nawet przypuszczenie, iż było to tylko centrum religijne i rodzaj „świętego miasta”^[11]. Pod względem kultowym Hatra wykazuje jednak podobieństwo do innych miast, takich jak Palmyra i Dura Europos z ich mieszaniną elementów mezopotamskich, partyjskich i grecko-rzymskich. Zróżnicowany jest także panteon bóstw, którym oddawano tu cześć^{[potrzebny przypis]}.

Naczelnym i opiekuńczym bóstwem Hatry był niewątpliwie mezopotamski bóg słońca Szamasz, określany jako „wielki bóg”^[12]. Legendy monet hatreńskich zawierają informację: Hatra Szamasza (ḥtr' dy šmš)^[13]. Bóg Szamasz był czczony pod imieniem Maran – Nasz Pan, jako jeden ze Świętej triady wyznawanej w Hatrze, obok Martan („Nasza Pani”) oraz Bar-Maren (Syn Naszych Panów). Niestety nie wiadomo, jakie bóstwa kryją się pod tytułem Martan i Bar-Maren. Co do żeńskiego bóstwa, są przypuszczenia, na podstawie analogii epigraficznych z Aszur okresu Królestwa Partów, można przypuszczać, że tytuł Nasza Pani jest tożsama z Nannają, babilońską boginią. Niestety brakuje jakichkolwiek paralel dotyczących Barmarina^{[potrzebny przypis]}.

Istniały również świątynie wzniesione ku czci greckiego Hermesa, syryjskiej Atargatis identyfikowanej z Afrodytą, przedislamskich arabskich Allat (utożsamianej z Ateną) oraz Samija, Szahiru (symbolizującego Jutrzenkę) i mezopotamskich Nabu oraz Nergala – boga świata podziemnego, któremu oddawano też cześć pod postacią Herkulesa^[c]. Odnalezione posągi ujawniają poza tym kult greckiego Posejdona, Erosa, Tyche i rzymskiej Fortuny. Nie spotykanym gdzie indziej przedmiotem czci były też sztandary wojskowe (typu rzymskiego – z kilkoma falerami i orłem na szczycie), zwane sēmyā (od gr. semeion)^{[potrzebny przypis]}.

Dzieje badań archeologicznych

Pierwszym w czasach nowożytnych, który spenetrował i opisał obszar ruin miasta w latach 1836-1837, był John Ross – lekarz z angielskiego konsulatu w Bagdadzie^[14]. Natomiast pierwsze systematyczne badania terenu są dokonaniem archeologów z Deutsche Orient-Gesellschaft, którzy pod kierunkiem Waltera Andrae prowadzili wówczas prace wykopaliskowe w odległym o 50 km Aszur. W latach 1906–11 sporządzili oni ogólny plan miasta wraz z opisem stanu zachowania ruin^[15]. W latach 30. dodatkowo wykonano zdjęcia lotnicze tego stanowiska.

W 1951 r. iracka Dyrekcja Starożytności podjęła ponowne wykopaliska z pomocą archeologów brytyjskich, francuskich, włoskich i in., kierowane przez prof. Fuada Safara. Później prowadzili je też sami Irakijczycy; w latach 70. XX w. kierował nimi dr Wathiq al-Salihi, który zlokalizował świątynię boga Nebo^[16]. Podczas pięciu kampanii (do 1955) odkryto 12 niewielkich świątyń z posągami, przedmiotami kultu oraz inskrypcjami dającymi podstawową wiedzę o mieszkańcach Hatry. Dopiero jednak w 2006 r. dzięki zdjęciom z powietrza odkryto na wschód od miasta potężne umocnienia uznane za ślady warownego obozu Sasanidów założonego podczas oblężenia Hatry w 239/240 r.

Od tego czasu odsłonięto znaczne części starożytnego miasta. Ponadto od 1960 r. władze irackie uruchomiły rozległy program rekonstrukcyjno-konserwatorski połączony z kontynuowaniem wykopalisk. W 1990 rząd Saddama Husajna podjął decyzję o planowej rekonstrukcji ruin (świątynia Słońca).

Również w 1990 roku na zaproszenie dyrekcji Irackiego Departamentu Starożytności prace archeologiczne przeprowadziła polska misja Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. Michała Gawlikowskiego^[17]. Prace miały miejsce w południowo-wschodniej części miasta. Odsłonięte pozostałości murów, pochodzących z I wieku n.e. zostały prześledzone na dystansie ok. 200 m za pomocą sondaży. Zadokumentowano też ok. 500 m długości odcinek murów obronnych z II–III wieku n.e^[18]. Badania te nie były kontynuowane z powodu wybuchu I wojny w Zatoce Perskiej.

W 2003 r. podczas działań wojennych, ze złupionego Muzeum Narodowego w Bagdadzie skradziono wiele cennych zabytków pochodzących z Hatry, i wywieziono za granicę^[19].

Prace w Hatrze prowadzą także Włosi z uniwersytetu w Turynie. Początkowo pracami kierowała profesor Roberta Venco-Ricciardi^[20]. Obecnie^[kiedy?] są prowadzone prace nad skatalogowaniem i konserwacją posągów hatreńskich w Muzeum w Bagdadzie^[21].

Zabytki

Rozległe pole ruin z okresu późnopartyjskiego (I-II w.) obejmuje obszar miasta na planie owalu (jak w Ktezyfonie) i powierzchni ok. 320 ha. Jako najlepiej zachowany zabytek starożytnej cywilizacji partyjskiej, Hatra ocalała w tak dobrym stanie jedynie dlatego, że po jej zagładzie nigdy w pobliżu nie powstały siedliska większych gromad ludzkich, wtórnie wykorzystujących materiał budowlany z ruin. Oglądał je już historyk Ammianus Marcellinus podczas odwrotu wojsk cesarza Jowiana z Mezopotamii w 363 r.^[d] Miejsce to w ciągu stuleci popadło w zapomnienie również dlatego, że w istocie było odizolowanym miastem-państwem, któremu nie towarzyszyły inne większe organizmy osadnicze.

Miasto wyróżnia brak regularnego planu ulic; otaczała je fosa i mur z obronnymi wieżami. W miejscowej architekturze, w której korzystano głównie z wapienia, splatają się (podobnie jak w Ktezyfonie) elementy greckie, rzymskie, partyjskie i perskie. Jej cechą charakterystyczną jest obecność wielkich budowli halowych zwanych ayvān – szeregowych sal otwartych z frontu i nakrytych wysokimi sklepieniami beczkowymi, a będących zapewne miejscami zgromadzeń i stanowiących innowację Partów w dziedzinie budownictwa^[e]. Z kolei kolumnady budowli wyposażone są w kapitele jońskie i korynckie.

Do naszych czasów dotrwały pozostałości okazałych budowli z bogatymi dekoracjami, usytuowanych na centralnym placu miasta, gdzie znajdował się tzw. temenos w kształcie prostokąta (440 x 320 m), otoczony murem i podzielony na kilka dziedzińców. Od jego ogrodzenia (aram. hatra) pochodzi nazwa miasta. Wszystkie budowle znajdujące się wewnątrz – to świątynie z „ajwanami”^[f]. Głównym sanktuarium w „temenosie” jest Wielka Świątynia, której przedłużeniem jest świątynia Szamasza – obydwie zbudowane na początku II wieku^[g]. Widoczne są pozostałości mniejszych świątyń, a także innych budynków, wśród których rozróżniono sklepy. Na terenie wykopalisk odnaleziono liczne rzeźby – posągi bogów i królów, świadczące o bogactwie miejscowej plastyki tego rodzaju. Wykonane w typowo partyjskim stylu, jako wizerunki stanowią niezwykłą mieszaninę posthellenistyczno-orientalną (np. w połączeniu elementów ubioru partyjsko-perskiego i rzymskiego)^[h].

W warunkach pustynnych ogromnym atutem Hatry było stałe posiadanie w obrębie murów naturalnego i niewyczerpalnego zbiornika wodnego – istniejącego do dziś i określanego jako „jezioro” bądź „jeziora”. Ponadto w dalszej części pola ruin zlokalizowano hippodrom, zaś we wschodniej części miasta przetrwały wzniesione z kamienia wieżowate „grobowce” (tumulusy)^[22].

Uwagi

1. Bliższy opis u Herodiana w Historii cesarstwa rzymskiego III 9, 4–8; niekonwencjonalne środki obrony (skorpiony, ropa naftowa) przybliża Adrienne Mayor (Grecki ogień, zatrute strzały, bomby skorpionów. Broń chemiczna i biologiczna w świecie starożytnym. Warszawa: Wydawnictwo Amber, 2006, s. 176).
2. Tematyka szerzej zaprezentowana ostatnio w pracy Krzysztofa Jakubiaka Sacral Landscape in Hatra, Uniwersytet Warszawski (Instytut Archeologii), Warszawa 2014 ISBN 978-83-61376-89-7.
3. Również jednak w wyobrażeniu tradycyjnym (w stroju partyjskim) z małżonką i trójgłowym psem – Cerberem, jak na polichromowanej płaskorzeźbie z II w. n.e. (nr MM 11) z muzeum w Mosulu (Guide Book to the Mosul Museum, Bagdad 1966, s. 18).
4. „...Przybyliśmy do Hatry, starego miasta, które leżało w środku pustyni i dawno temu zostało opuszczone.” (Dzieje rzymskie XXV 8, 5).
5. Perski i arabski liwan. „Liwan Hatry – to szeroka, pełna światła i powietrza monumentalna sala, jakiej do tej pory nie znano.” (K. Gawlikowska, Sztuka Mezopotamii, Warszawa 1975, s. 276).
6. „Główny jednak zespół architektoniczny stanowi rozwiązanie do tego stopnia nowe, że pierwsi badacze wzięli go za pałac, a nie za świątynię, kierując się podobieństwem do późniejszej rezydencji władców sasanidzkich w Ktezyfonie.” (K. Gawlikowska, dz. cyt., s. 275).
7. Wcześniej określane jako pałac, ich funkcję religijno-kultową potwierdziła jednak bezspornie inskrypcja budowy datowana na rok 77 n.e. (The Princeton Encyclopedia..., dz. cyt. poniżej).
8. Wyniki studiów nad rzeźbą opublikowali Harald Ingholt – Parthian sculptures from Hatra (1954), oraz D. Homès-Fredericq – Hatra et ses sculptures parthes. Étude stylistique et iconographique (Istanbul 1963).