Hekate

Hekate (stgr. Ἑκάτη Hekátē, łac. Hecate) – w mitologii greckiej i rzymskiej przede wszystkim bogini ciemności, czarów, magii oraz świata istot i zjawisk nadprzyrodzonych.

Zobacz też: inne znaczenia.

Hekate

Ἑκάτη

bogini ciemności, czarów i magii, widm, zemsty i pokuty
Występowanie	mitologia grecka
Atrybuty	pochodnia, miecz, wąż, bicz, klucz
Teren kultu	starożytna Grecja
Rodzina
Ojciec	Perses
Matka	Asteria

Pochodzenie

Była chtonicznym bóstwem bardzo starym, niejasnego pochodzenia i o stosunkowo zróżnicowanej roli w wierzeniach. Kult jej wywodzony jest z małoazjatyckiej Karii^[1][2], gdzie jej świątynię zlokalizowano m.in. w pobliżu Stratonikei^[a]. U Greków nie miała własnego mitu^[3]. Po raz pierwszy została wymieniona przez Hezjoda w Narodzinach bogów jako córka Persesa i Asterii^[4][2]. Nie była zaliczana do bóstw olimpijskich, chociaż Zeus zachował jej dawne moce i dodał nowe, udzielając władzy nad losem ziemi i morza^[3].

Utożsamiano ją z innymi bóstwami: Artemidą^[b] i Selene jako bóstwami księżyca^[4], z władczynią świata podziemnego Persefoną^[2], a nawet z Demeter^[c]. Powiązania z Demeter i Artemidą wskazywałyby, że była czczona jako bóstwo przyrody^[1], związek z Persefoną odnosiłby się do jej roli w świecie ciemności i praktyk magicznych. Imię jej dosłownie oznaczało „sto” i mogło być pochodną eufemizmu (lub metonimu), którym zastępczo ją określano w obawie przed groźną mocą. Pozwala to przypuszczać, iż zapewne stanowiła relikt przedgreckiej czarnej magii^[5].

Znana bardziej poprzez swe cechy szczególne i spełniane funkcje, nie odgrywała większej roli w greckich mitach. Ubocznie włączona została do mitologicznego wątku króla Ajetesa i Medei, a według późniejszej tradycji miała być nawet matką Kirke^[3].

Kult

Mimo to była boginią bardzo popularną, najpewniej ze względu na rozległą moc wpływów i stosunkowo szeroki zakres działania. W wierzeniach Greków występowała w dwóch całkiem odmiennych aspektach (później rozdzielonych na jej działalność dzienną i nocną)^[6].

Początkowo uważana była za bóstwo życzliwe, pomocne ludziom w życiu codziennym i mające swój wpływ w sprawach sądowych, politycznych i wojennych^[4]. Moc jej rozciągała się bez ograniczeń na wszystkie dziedziny życia: wysłuchiwała próśb, udzielając nie tylko dóbr materialnych, lecz także daru wymowy na zgromadzeniach publicznych, zwycięstwa w walce i w zawodach sportowych (igrzyskach). Rybakom zapewniała połowy, rolnikom – rozmnażanie bydła i plony. Wzywano jej jako „bogini żywicielki” potomstwa, podobnie jak Apollina i Artemidy^[3].

W odmiennym charakterze występowała później, gdy uchodziła za przypisaną do Hadesu boginię czarów i praktyk magicznych, a także ciemności i świata podziemnego, pokuty i zemsty, wzywaną podczas ofiar przebłagalnych^[4]. Jako pani upiorów, patronce czarownic i nekromantów, objawianej pod postacią klaczy lub suki czy wilczycy, przypisywano jej cechy okrutne, choć możliwe do przebłagania, uważając ją również za boginię pokuty i mścicielkę przelanej krwi^[1][3].

Tzw. hekatejon – trójfiguralne wyobrażenie Hekate z rozdroży

Posągi Hekate stawiano zwykle na rozstaju dróg jako miejscu wyjątkowo sprzyjającym czarom^[4]. Dlatego Rzymianom lepiej znana była z przydomkiem Hecate Trivia (Hekate Rozdroży), czyli „trójpostaciowa” (Hecate triformis)^[2]. Każdego ostatniego dnia miesiąca składano jej tam w ofierze placki, jaja, ryby, cebulę, niekiedy czarne jagnięta lub szczenięta i miód^[4][7], umownie nazywane „kolacją Hekate”^[5]. Największą czcią otaczano ją na Eginie, gdzie corocznie obchodzono jej misteria wprowadzone podobno przez Orfeusza (stąd szczególną cześć odbierała u orfików). Wiadomo, że miała też świątynię w Argos^[4].

Ikonografia

W sztuce starogreckiej wyobrażano ją najczęściej jako postać kobiecą o trzech twarzach, trzymającą pochodnie i otoczoną przez psy. Do jej atrybutów należały także miecze, węże, bicze. Około połowy V wieku p.n.e. uczeń Fidiasza Alkamenes pierwszy przedstawił ją trójfiguralnie – jako trzy postacie połączone plecami, trzymające w rękach pochodnie i dzbany^[7][8]. Jej statua znajdowała się przy świątyni Ateny Zwycięskiej na ateńskim Akropolu^[7] i zwłaszcza Ateńczycy składali jej ofiary czcząc jako „opiekunkę rozdroży”^[6]. Na gemmach często wyobrażana była jako sześcioramienna, otoczona wężami, bardziej przypominająca bóstwa indyjskie niż greckie^[8]. Nierzadkie są przedstawienia z psem (lub pod jego postacią), ogólnie typowe dla bóstw sfer wieloznacznych, ciemnych i nocnych^[d].

Uwagi

1. W Laginie, zniszczona przez Rzymian w 40 p.n.e. (G.E. Bean: «Lagina». W The Princeton Encyclopedia of Classical Sites. Princeton: Princeton University Press, 1979).
2. W Atenach, Epidauros i na Delos noszącą właśnie przydomek Hekate, czyli „w dal godząca” (Jan Parandowski: Mitologia, dz. cyt., s. 58).
3. Z Demeter łączył ją aspekt płodności i śmierci jako mocy ziemi połączonych w cykl życia (Podręczna miniencyklopedia mitologii, dz. cyt., s. 71).
4. W wielu kulturach to zwierzę mające związki ze śmiercią i uważane za pośrednika między światem żywych i umarłych (Leksykon symboli Herdera. Warszawa: TCHU, 2009, s. 222).

Symboliczne przedstawienie bogini z psem (z czary greckiej)