Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Interlingua
międzynarodowy język pomocniczy utworzony przez IALA Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Interlingua (Interlingua de IALA) – sztuczny międzynarodowy język pomocniczy, opublikowany 15 stycznia 1951 roku[1] przez International Auxiliary Language Association (IALA). Jest to jeden z języków naturalistycznych. Interlingua łączy słownictwo typowe dla języków romańskich z prostą, regularną gramatyką, co umożliwia zrozumienie jej przez miliony osób, korzystających zwłaszcza z takich języków jak hiszpański, włoski i rumuński, ale także pozostałych romańskich i w mniejszym stopniu z angielskiego. Według szacunkowych danych IALA, na naukę interlingwy wystarczy 15 dni – pozwala to na wykorzystywanie jej, metodą porównań, jako pomocy do nauki innych języków.
Remove ads
Podłoże
Ekspansjonistyczne ruchy naukowe, społeczne, technologiczne, handlowe i dyplomatyczne oraz sztuka, powiązane z historyczną dominacją łaciny, sprawiły, że w Europie, zwłaszcza jej zachodniej części, wykształciło się sporo wspólnych słów. Do tworzenia słownika interlingwy stosowano metodę porównań między pięcioma językami – hiszpańskim i portugalskim traktowanymi jako jeden język, angielskim, francuskim oraz włoskim, a także, jako dodatkowe źródło – rosyjskim i niemieckim. Słowo powtarzające się w trzech językach anglo-romańskich było włączane do słownika. Rosyjski i/lub niemiecki mogły zastąpić jeden z nich.
Interlingua łączy już istniejące słownictwo z nieskomplikowaną gramatyką, opartą na gramatykach języków romańskich. Sprawia to, że język ten określa się mianem języka naturalistycznego.
Remove ads
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Założenie i pierwsze lata IALA
Historia interlingwy zaczyna się w 1920 roku, gdy dziedziczka fortuny Vanderbiltów, pani Alice Vanderbilt Morris, żona późniejszego amerykańskiego ambasadora w Brukseli przypadkiem odkryła esperanto i zainteresowała się ideą języka pomocniczego[2]. Frederick G. Cottrell przekonał panią Morris i jej męża, że powinni założyć instytucję zajmującą się badaniami nad problemem języka międzynarodowego[3].
American Association for the Advancement of Science, British Association for the Advancement of Science i ich odpowiedniki w innych krajach założyły International Auxiliary Language Association (IALA)[4]. W 1924 IALA została zarejestrowana w USA jako organizacja pożytku publicznego[5]. Celem jaki przed sobą postawiła było "promowanie badań, dyskusji i rozgłosu wszystkich kwestii związanych z ustanowieniem języka pomocniczego"[5]. IALA otrzymała wsparcie Fundacji Carnegie, Fundacji Rockefellerów, Research Fundation, ale największego wsparcia finansowego udzielili pani i pan Morris oraz ich rodziny[6].
W początkach swojej działalności IALA nie zamierzała tworzyć nowego języka[7]. Zamiast tego tworzono listę i zbierano publikacje związane z problemem języka międzynarodowego[7]. Badano istniejące języki sztuczne: esperanto, ido, latino sine flexione, occidental, esperanto II i novial, a także najważniejsze języki naturalne[8]. Organizowano konferencje międzynarodowe[8]. IALA zamierzała doprowadzić do kompromisu pomiędzy językami sztucznymi, jednak okazało się to niemożliwe i języki te podążyły swoją drogą[9].
Nastawienie IALA zaczęło się zmieniać po 1934 roku[8]. Podczas kongresu w Kopenhadze w 1937 esperanto zostało odrzucone jako potencjalny język międzynarodowy[8]. W 1937 badania IALA doprowadziły do konkluzji, że w celu wypracowania języka międzynarodowego w sposób naukowy trzeba go wyekstrahować z języków naturalnych[8]. Badacze zrozumieli, że tysiące słów w językach europejskich już jest międzynarodowe i wydawało się naukowym podejściem wyekstrahować te słowa w celu uzyskania pożądanego języka[8].
Wybuch II wojny światowej sprawił, że współpracownicy IALA rozproszyli się. Dane i biblioteka IALA zgromadzone na uniwersytecie w Liverpoolu zostały przeniesione do Nowego Jorku[8].
4 modele języka
W 1943 dr Gode przejął kierowanie projektem rozwoju nowego języka[8]. W 1945 opublikował Raport generalny, który prezentował podstawy teoretyczne: pojęcie międzynarodowego słownictwa, reguły wyboru słownictwa, jego standaryzacji zgodnie z tzw. prototypami etymologicznymi i ogólną charakterystykę proponowanej gramatyki[8]. Raport zaprezentował 3 możliwe warianty nowego języka[10][11]:
- Naturalistyczny wariant P zbudowany ze słów i cech realnie występujących w językach naturalnych[11].
- Wariant E przypominający occidental[10].
- Wariant K przypominający ido[10].
W 1946 IALA rozesłała ankietę, w której zapytała o 3 modele języka zaprezentowane w Raporcie generalnym[11]. W 1947 IALA rozesłała ankietę, w której zaprezentowała 4 modele nowego języka:
- Wariant P - oryginalny naturalistyczny projekt, przypominający łacinę z końcówkami bezokolicznika -are, -ere, -ire, końcówkami czasu przeszłego -aba, -eba, -iba, oraz rzeczownikami i imiesłowami czasu przeszłego zakończonymi na e (calore, unione, proponite)[12].
- Wariant M - nowy wariant naturalistyczny podobny do wariantu C z końcówkami bezokolicznika -ar, -er, -ir, końcówkami czasu przeszłego -ava, -eva, -iva oraz rzeczownikami i imiesłowami pozbawionymi końcowego e[12].
- Wariant C, podobny do wariantu E z Raportu generalnego, który przypominał occidental[12].
- Wariant K bardzo podobny do oryginalnego wariantu K[12].
IALA rozesłało 3000 ankiet do osób w różnych krajach w celach informacyjnych[8]. Odpowiedzi na ankietę nie były traktowane jak głosy. Ankieta ujawniła tendencję do wariantów naturalistycznych P i M[13]. Wariant K, najbardziej schematyczny, został odrzucony przez ankietowanych[13]. Wariant C, umiarkowanie schematyczny otrzymał mniej głosów niż warianty P i M[13]. Ankieta również ujawniła różnice pomiędzy narodowościami. Anglosasi i narody nieromańskie wolały wariant P, którego autorem był głównie Gode, Niemiec z pochodzenia i Amerykanin z wyboru[14]. Francuzi preferowali wariant M stworzony i proponowany przez Martineta, Francuza[14]. Francuzi wykazywali także pewną skłonność do wariantu C, który był bardziej podobny do wariantu M niż P[14]. Rozwiązaniem wydawał się kompromis pomiędzy wariantami P, M i C[14]. Wariant K, popierany przez panią Morris, esperantystkę, został odrzucony[14].
Publikacja języka

Gode i Martinet mieli sprzeczne poglądy i utrzymywała się pomiędzy nimi pewna niechęć[8]. Martinet nie wierzył, że IALA będzie w stanie wdrożyć nowy język do praktycznego użytku[8]. W 1948 prof. Martinet złożył dymisję[8]. Jego stanowisko dyrektora IALA zostało zaoferowane Godemu[8].
Kilka kolejnych lat było potrzebnych aby sfinalizować prace. Pani Morris zmarła w 1950 roku[8]. Jej śmierć zakończyła finansowanie IALA. Mimo to wystarczyło pieniędzy aby wydać słownik interlingwy autorstwa Godego zawierający 27 tys haseł (10 tys było pierwotnym celem) oraz gramatykę autorstwa Godego i Hugh E. Blaira[15].
IALA została rozwiązana w 1953 i zastąpiona przez Division of Interlingua Science Service[8].
Remove ads
Metoda interlingwy
Podsumowanie
Perspektywa
Wstęp
Gode oraz jego poprzednicy i współpracownicy wypracowali ścisłą metodę wyboru słów dla Języka Międzynarodowego, ich formy i znaczenia. Językami źródłowymi lub tzw. kontrolnymi interlingwy były angielski, francuski, hiszpański, portugalski oraz włoski[16]. Słowa z języków źródłowych spełniały wymogi międzynarodowości jeżeli występowały w 3 językach kontrolnych, przy czym hiszpański i portugalski były liczone jako co najwyżej 1 wraz z korespondującym znaczeniem[16]. Rosyjski i/lub niemiecki mogły zastąpić 1 z 3 języków[17]. Spełnianie wymogów międzynarodowości nie przesądzało jeszcze o formie słowa.Ta była określana w oparciu o tzw. prototypy.
Wymogi międzynarodowości
Potencjalne słowo jest uznawane za międzynarodowe jeżeli występuje w co najmniej 3 z języków źródłowych wraz z takim samym lub bardzo podobnym znaczeniem, przy czym hiszpański i portugalski są liczone jako co najwyżej 1 język[16]. Traktowanie hiszpańskiego i portugalskiego efektywnie jako jeden język nie wynika z uprzedzenia wobec tych języków, tylko z tego że są one w piśmie bardzo do siebie podobne, a więc w przeciwnym razie uzyskany słownik bardzo mocno by faworyzował języki iberyjskie. Niemiecki i/lub rosyjski mogły zastąpić jeden język anglo-romański. Innymi słowy słowo jest uznawane za międzynarodowe jeżeli występuje w co najmniej 3 językach kontrolnych (hiszpański i portugalski liczone jako co najwyżej 1) lub w 2 językach kontrolnych oraz w niemieckim i/lub rosyjskim[16].
Przykładem międzynarodowych słów z podobnym, ale nie identycznym znaczeniem są ang. liberty oraz fr. liberté. Nie mają identycznego znaczenia, co wynika ze specyficznej amerykańskiej tradycji, ale mają podobne znaczenie i na potrzeby interlingwy mogą zostać uznane za korespondujące ze sobą słowa.
Przy wyszukiwaniu korespondujących słów nie ograniczono się wyłącznie do współczesnego słownictwa, ale także przeszukiwano wyrazy historyczne. Przykładowo współczesny fr. czasownik tuer (= zabić) nie wykazuje żadnego związku z wł. uccidere, ale dawniej w języku francuskim istniał czasownik occire[18]. Podobnie, we współczesnym hiszpańskim zabić to matar, ale starszy czasownik przetrwał częściowo w postaci imiesłowu occiso[18].
Słowa nie muszą istnieć faktycznie w językach kontrolnych, wystarczy, że istnieją w nich potencjalnie. Przykładowo uczący się ang. znając słowa takie jak visible, visibility, versatile, versatility może być zaskoczony, że angielskiemu proximity nie odpowiada słowo *proxime lub *proximous. Słowo *proxime istnieje w języku ang. potencjalnie, ponieważ w ang. istnieje słowo proximity. Taka potencjalna obecność jest uznawana za satysfakcjonującą tak długo, jak długo hipotetyczny wyraz ma swój realnie występujący odpowiednik w co najmniej jednym z pozostałych języków źródłowych (w tym przypadku np. prossimo w j. wł.)[19].
To samo rozumowanie stosuje się, gdy to wyraz "podstawowy" jest w pełni międzynarodowy, a wyraz pochodny istnieje tylko "potencjalnie"[19].
Forma
Jako międzynarodowe słowa są włączane do interlingwy tzw. prototypy[20]. Prototyp to najbliższy historyczny lub teoretyczny wspólny przodek wyrazów z języków kontrolnych[20], przy czym musi spełnić kilka warunków. Przede wszystkim prototypy muszą być wolne od charakterystyk typowych tylko dla języka źródłowego[20]. Przykładowo prototyp ang. statistics i fr. statistique musi być pozbawiony cech typowych wyłącznie dla języka ang. i fr. i musi mieć formę dla której ang. statistics i fr. statistique będą tylko odstępstwami od prototypu niosącymi cechy wynikające z historycznego rozwoju tych języków.
Prototypy w większości przypadków są równe formom łaciny ludowej, ale nie są z nimi tożsame. Przykładowo prototypem fr. terre, hisz. tierra i wł. oraz por. terra jest terra. Końcówka -e jest tylko charakterystyką j. fr., podczas gdy dyftong ie jest charakterystyką j. hisz. Prototyp terra wygląda jak wyraz łaciński, portugalski i włoski, ale taki nie jest. Gdyby dyftong ie był cechą także włoskiego i francuskiego, wtedy prototypem byłoby *tierra, a nie terra.
Prototypy muszą ponadto być zgodne z wyrazami pochodnymi[20]. Przykładowo, gdyby przy określaniu prototypów nie uwzględniano wyrazów pochodnych, to prototypem hiszpańskiego tiempo, włoskiego i portugalskiego tempo, francuskiego temps byłoby *tempus lub (po wyłączeniu francuskiego) *tempo. Ponieważ jednak przymiotnikiem od tych wyrazów występującym w językach kontrolnych jest temporal (lub jego warianty) to szukanym prototypem jest tempore[21]. Prototyp tempore po dodaniu sufiksu -al daje temporal.
Innym przykładem jest włoskie cuore, hiszpańskie corazón, portugalskie coração, cor, francuskie cœur. Ich prototypem nie jest *core, które by odpowiadało cor, coris łaciny ludowej (zamiast łacińskiego cor, cordis), ale corde, ponieważ przymiotnikiem występującym w językach źródłowych jest cordial[22]. Stąd corde -> cordial.
Znaczenie
Samo istnieje wyrazów spokrewnionych w językach źródłowych jeszcze nie jest wystarczającym powodem do tego, żeby je włączyć do słownika interlingwy. Przykładem są wł. piangere, hisz. plañir, fr. plaindre oraz (archaiczne i dialektalne) ang. to plain. Wszystkie pochodzą od łacińskiego plangere, jednak ich znaczenie ewoluowało i wszystkie te wyrazy dziś znaczą co innego[18]. Z tego powodu prototyp planger nie jest włączony do słownika interlingwy[18]. Ściślej: widnieje w słowniku interlingwy, ale nie ma przypisanego żadnego znaczenia. Natomiast czasownik zwrotny planger se (= narzekać) już należy do interlingwy, ponieważ znaczy to samo we wszystkich językach romańskich[18].
Znaczenie, jakie jest przypisywane włączonemu do interlingwy prototypowi jest wspólnym elementarnym znaczeniem z języków kontrolnych[23].
Remove ads
Alfabet
Interlingua posługuje się alfabetem łacińskim, bez żadnych znaków diakrytycznych (w nawiasach nazwa i w zielonym kolorze wymowa pojedynczych liter):
|
a (a – a) |
j (jota – ż) |
s (es – s) |
Remove ads
Wymowa
Podsumowanie
Perspektywa
Wymowa w języku interlingua jest bardzo podobna do włoskiej czy hiszpańskiej.
Najważniejsze zasady:
- ca, co, cu jak ka, ko, ku
catto (kato), carriera (kariera), musica (muzika), escorta (eskorta), cocina (kocina), cubo (kubo), cultivar (kultiwar) - ce, ci, cy jak ce, ci, ci
glycerina (glicerina), macedone (macedone), cocina (kocina), cyclon (ciklon), cylindro (cilindro) - ch zwykle jak k; ewentualnie jak cz lub sz
machina (makina), charta (karta), characteristic (karakteristik); charme (szarm), checo (czeko) - g gardłowe jak g, nawet przed e, i, y (portugese); ewentualnie jak ż przed e, i, y, zwłaszcza w przyrostku -age i wyrazach pochodnych od niego
gaudio (gaudio), mangiar (manżar), viage (wiaże), viagiar (wiażar) - h z wydechem; opcjonalnie jako nieme
haber (haber), habile (habile) - ph jak f
photo (foto), physica (fizika) - qu jak ku; jak k w wyrazach que, qui
quando (kłando), que (ke), qui (ki) - rh jak r
rheuma (reuma), rhombo (rombo) - s między samogłoskami jak z
supponer (suponer), casa (kaza), osar (ozar) - th jak t
theatro (teatro), theologia (teologia) - ti jak ti, ewentualnie jak cj (national, scientia, spatio)
- w jak ł lub w, zgodnie z oryginalnym brzmieniem wyrazu w języku pochodzenia (water-closet)
- y jak i
Remove ads
Akcent
Akcent pada w ogromnej większości przypadków na samogłoskę przed ostatnią spółgłoską: facer, parlar, elegante, discurso, computator, Polonia, persona, ideal, libro, elephante.
Druga reguła akcentowania respektuje klasyczne korzenie językowe – istnieje kilka końcówek wyrazów, które powodują, że akcent przesuwa się na samogłoskę poprzedzającą przedostatnią spółgłoskę.
- -le, -ne, -re: facile = łatwy, nomine = imię, tempore = czas
- -ic, -ico, -ica: technic, technico = technik, technica = technika
- -ide, -ido: timide = nieśmiały, acido = kwas
- -ula, -ulo: regula = reguła, angulo = kąt
- -ime: ultime = ostatni.
Istnieją wyjątki od powyższych reguł, np. amico, amic. Są oznaczone w Interlingua-English Dictionary.
Remove ads
Gramatyka
Podsumowanie
Perspektywa
Gramatykę interlingwy cechuje brak deklinacji za wyjątkiem zaimków, niemal kompletny brak koniugacji, szczątkowy rodzaj gramatyczny. Przypomina gramatykę języka angielskiego, ale jest od niej trochę prostsza, gdyż nie zawiera czasów ciągłych.
Zaimek
Zaimek bezosobowy jest używany w konstrukcjach bezosobowych, np.
- Il ha un problema = Jest problem.
- Il comencia nivar = Zaczyna padać śnieg.
- Il ha quatro saisones in le anno = Są cztery pory roku.
- Il es ver que si tu caleface aqua illo ferve = Jest prawdą, że jeżeli podgrzejesz wodę, to ona wrze.
Zaimek nieokreślony jest używany w stosunku do nieokreślonych osób:
- In Francia on parla francese = We Francji mówi się po francusku.
- Amar uno es respicer uno = Kochać kogoś znaczy troszczyć się o niego.
Skrócone zaimki dzierżawcze są używane przed rzeczownikiem o ile nie są poprzedzone rodzajnikiem:
- Mi amico = Mój przyjaciel.
- Mi casa = Mój dom.
W pozostałych przypadkach używa się dłuższych wersji:
- Le mie casa = Mój dom.
- Mi carro es plus rapide que le tue = Mój samochód jest szybszy niż twój.
- Deo mie! = Mój Boże!
Czasownik
Wszystkie czasowniki kończą się w bezokoliczniku na -r. Po odcięciu końcowego -r powstaje czas teraźniejszy:
- Io scribe = Piszę,
- Io crede, que... = Uważam, że...,
- Io me lava = Myję się,
- Ille parla anglese = On mówi po angielsku.
Czasowniki nie odmieniają się poprzez liczby i osoby.
Czasowniki esser (być), haber (mieć) i vader (iść) mają powszechnie stosowane formy skrócone w czasie teraźniejszym:
- es = esse,
- ha = habe,
- va = vade.
Czas przeszły tworzy się poprzez zastąpienie końcówki -r, końcówką -va:
- Heri nos vadeva al cinema = Wczoraj poszliśmy do kina.
- Nos visitava nostre amico = Odwiedziliśmy naszego przyjaciela.
Za pomocą imiesłowu czasu przeszłego i czasownika haber można utworzyć czasy przeszłe złożone:
- Io ha legite un libro = Przeczytałem książkę,
- Quando io retornava a casa, ille jam habeva lavate le plattos = Gdy wróciłem do domu, on już pozmywał (był) naczynia.
Zastępując końcówkę -r końcówką -ra (z akcentem na a) otrzymuje się czas przyszły:
- Deman io lo facera = Jutro to zrobię.
Rodzajnik
Rodzajnikiem nieokreślonym jest un. Rodzajnikiem określonym jest le. Nie odmieniają się przez osoby i rodzaje (a zatem są to przedimki):
- Un libro = Jakaś książka.
- Le libro = Ta (konkretna) książka.
- Un amica = Jakaś przyjaciółka.
- Le amica = Ta (konkretna) przyjaciółka.
Rzeczownik i przymiotnik
Liczbę mnogą rzeczowników tworzy się poprzez dodanie -s, gdy rzeczownik kończy się samogłoską:
- Un puero = chłopiec, pueros = chłopcy.
lub poprzez dodanie -es, gdy kończy się na spółgłoskę:
- Un animal = zwierzę. Animales = zwierzęta.
Przymiotnik nie odmienia się przez rodzaje ani liczby:
- Un belle femina = piękna kobieta. Belle feminas = piękne kobiety.
Zwykle jest stawiany po rzeczowniku:
- Un homine inteligentne = inteligentny człowiek.
Ale krótkie przymiotniki mogą być stawiane przed:
- Bon die! = Dzień dobry!
Remove ads
Zapożyczenia
Podsumowanie
Perspektywa
Zapożyczenia z języków naturalnych
Do Słownika interlingwy zostało włączonych wiele zapożyczeń z języków naturalnych. W Słowniku obok zapożyczenia widnieje oznaczenie języka z jakiego się wywodzą. Szczególnie produktywny tutaj był j. francuski. Przykłady zapożyczeń[24]:
- z francuskiego: defaite, portrait, amateur, chef, adieu, adresse, affaire, brochure, jargon,
- z włoskiego: dilletante, razzia, schizzo, torso,
- z angielskiego: club, film, magazine,
- z hiszpańskiego: cañon, embargo, guerrilla,
- z rosyjskiego: soviet, intelligentsia,
- z holenderskiego: referendum, addendum,
- z języka łacińskiego: ad rem, ad hoc, a posteriori, a priori, ave!, cum grano salis.
Ich wymowa jest taka jak w językach, z których pochodzą[25]. Znaki diakrytyczne w zapożyczeniach są pominięte, jeżeli nie są potrzebne do rozróżnienia wymowy (np. defaite zamiast fr. défaite)[25].
Bywa, że od zapożyczeń pochodzą wyrazy pochodne, np.:
- defaite -> defaitismo, defaitista,
- portrait -> portraitar, portraitista,
- adresse -> adressar,
- schizzo -> schizzar.
Zapożyczenia z wcześniejszych języków pomocniczych
Słownik interlingwy (IED) stwierdza, że część słownictwa z wcześniejszych języków pomocniczych nie wydaje się być sprzeczna z metodologią interlingwy i została włączone do Słownika jako zapożyczenia[26]. Dotyczy to głównie partykuł[26]. Takie wyrazy są w Słowniku interlingwy oznaczone nawiasami kwadratowymi[26]. Przykłady[24]:
- yo,
- esque,
- anque,
- ci,
- pois,
- depois.
W późniejszym okresie do interlingwy weszło trochę zapożyczeń z occidentalu. Nie są wymienione w IED, ale są w użyciu i są wymienione w innych słownikach. Przykłady to besonio[27] (= potrzeba), besoniar[27] (= potrzebować), micre[28] (= mały).
Remove ads
Interlingua współcześnie
Społeczność interlingwy jest mała, ale aktywna. Istnieje Union Mundial pro Interlingua zajmująca się promocją języka. Co dwa lata jest organizowany kongres. Jest nagrywany podcast nazwany Radio Interlingua[29]. Istnieją grupa facebookowa, grupa na Redditice oraz kanał na telegramie. Są tłumaczone książki na interlingwę[30]. Powstają poezja, piosenki, oraz memy w tym języku. Istnieje Wikipedia w interlingwie, która jest cały czas rozwijana. W 2025 przekroczyła 30 tys. artykułów.
Przykładowe teksty
- Ojcze nasz
- Nostre Patre, qui es in le celos,
- que tu nomine sia sanctificate;
- que tu regno veni;
- que tu voluntate sia facite
- super le terra como etiam in le celo.
- Da nos hodie nostre pan quotidian,
- e pardona a nos nostre debitas
- como nos pardona a nostre debitores,
- e non duce nos in tentation,
- sed libera nos del mal.
- Hasło reklamowe Union Mundial pro Interlingua
- Lingua natural e musical
- de parolas international
- e un grammatica minimal.
- Comprensibile facilemente
- per personas intelligente.
- Le medio de communication
- adequate pro le solution
- del confusion de Babylon.
- Powszechna deklaracja praw człowieka – artykuł pierwszy[31]
- Articulo 1. Tote le esseres human nasce libere e equal in dignitate e in derectos. Illes es dotate de ration e de conscientia e debe ager le unes verso le alteres in un spirito de fraternitate.
Remove ads
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Bibliografia
- F.P. Gopsill; Brian C. Sexton: Le historia antenatal de interlingua. [dostęp 2025-09-19].
Przypisy
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads