Jan Poźniak

Jan Poźniak (biał. Ян Аляксандравіч Пазняк^[a], Jan Alaksandrawicz Pazniak; pseudonimy: Janka Dudar, Toj Samy, Sialaniec, kryptonimy: Ja.D., D-r, Ja.D-r., Ja.P., ja.p., Jap., P-k, p-k, Ja.P-k, Red. „B.Kr.”; ur. 1887, 19 lutego 1895 lub 1897 w Sobotnikach, zm. po 22 kwietnia 1940 prawd. w Mińsku) – publicysta, działacz społeczny, polityczny i kulturalny białoruskiego ruchu narodowego na Wileńszczyźnie i białoruskiej mniejszości narodowej w II Rzeczypospolitej; polityk chrześcijańsko-demokratyczny, członek organów kierowniczych szeregu organizacji chadeckich; aresztowany i prawdopodobnie zamordowany z polecenia władz radzieckich w trakcie zbrodni katyńskiej; dziadek Zianona Pazniaka.

Jan Poźniak

Data urodzenia	1887, 19 lutego 1895 lub 1897
Data i miejsce śmierci	po 22 kwietnia 1940 Mińsk (?)
Przewodniczący Białoruskiego Komitetu Narodowego w Wilnie
Okres	od ok. 1934
Przynależność polityczna	Białoruski Komitet Narodowy w Wilnie
Przewodniczący Prezydium Komitetu Centralnego Białoruskiego Zjednoczenia Ludowego
Okres	od 26 stycznia 1936 do ? (nie później niż 1940)
Przynależność polityczna	Białoruskie Zjednoczenie Ludowe
Sekretarz Prezydium Komitetu Centralnego Białoruskiej Chrześcijańskiej Demokracji
Okres	od 1928 do 26 stycznia 1936
Przynależność polityczna	Białoruska Chrześcijańska Demokracja

Życiorys

Urodził się w 1887^[1][2][3] lub 19 lutego 1895^[4][3] lub w 1897 roku^[5] w miasteczku Sobotniki, w powiecie oszmiańskim guberni wileńskiej Imperium Rosyjskiego. Jego rodzice – Alaksandr i Hanna z Tuczkouskich – byli Białorusinami wyznania katolickiego. Otrzymał ogólne wykształcenie średnie i muzyczne^[3]. Od początku drugiej dekady XX wieku uczestniczył w białoruskich grupach oświatowych o charakterze chrześcijańsko-demokratycznym. Od momentu utworzenia w maju 1917 roku w Piotrogrodzie Chrześcijańskiego Związku Demokratycznego, a następnie przeniesienia działalności białoruskich chrześcijańskich demokratów do Wilna w 1921 roku, brał udział w działalności tego ruchu^[1]. W latach 1918–1920^[2] służył jako organista w kościele w Ławaryszkach koło Wilna, a następnie w kościele św. Jana Chrzciciela i św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Wilnie. Prowadził pracę kulturalno-oświatową wśród chłopów, organizował białoruskie występy teatralne, podejmował wysiłki na rzecz otwierania białoruskich szkół. Występował w obronie białoruskiej mniejszości narodowej w Polsce w relacjach z Kościołem katolickim i osadnikami z zachodniej części Polski. W 1928 roku, na trzecim zjeździe Białoruskiej Chrześcijańskiej Demokracji (BChD) oraz powtórnie w 1931 roku, na czwartym zjeździe, wybierany był na stanowisko sekretarza Prezydium Komitetu Centralnego tej partii^[1]. Był jednym z inicjatorów reorganizacji BChD w Białoruskie Zjednoczenie Ludowe^[3]. Po reorganizacji^[1] 26 stycznia 1936 roku^[6] objął funkcję przewodniczącego Prezydium Komitetu Centralnego nowego ugrupowania^[1]. Przyczynił się też do rozłamu w jego szeregach^[3]. W 1934 roku^[7] i pod koniec lat 30.^[2] był przewodniczącym Białoruskiego Komitetu Narodowego w Wilnie^[7].

Działalność wydawnicza i publicystyka

Pracownicy redakcji „Biełaruskaj Krynicy” w Wilnie. Od lewej: Józef Najdziuk, Władysław Tarasiewicz, Marian Pieciukiewicz, Jan Poźniak.

Rada BChD, Wilno, 19 lub 24 stycznia 1936 roku. Jan Poźniak w drugim rzędzie drugi od prawej.

W latach 1913–1915 Jan Poźniak razem z A. Byczkouskim, Antonem Lawickim i B. Paczopkiem wydawał w Wilnie pierwszą białoruską gazetę katolicką „Biełarus”^[3]. Od 15 marca 1928^[5] roku, m.in. razem z Bronisławem Turonkiem, był redaktorem organu prasowego BChD – gazety „Biełaruskaja Krynica”. Działalność ta spotkała się z negatywną reakcją ze strony polskich władz. Przeciwko Poźniakowi wszczęto ponad 30 spraw sądowych^[1][2] (według innego źródła w 1936 roku miał 35 spraw^[8]). Otrzymywał kary pieniężne, był aresztowany i przebywał w więzieniu kilka miesięcy^[9]. W 1936 roku „Biełaruskaja Krynica” była 11 razy konfiskowana^[1]. W listopadzie 1936 roku mieszkanie Poźniaka zostało przeszukane przez policję. Aby ocalić pismo przed zamknięciem, zrezygnował ze stanowiska redaktora. Mimo tego, w kwietniu 1937 roku „Biełaruskaja Krynica” została zamknięta przez władze^[8]. Od 1938 roku Jan Poźniak redagował czasopismo „Chryscijanskaja Dumka”, pomagał w wydawaniu pisma społecznego „Samapomacz”^[1].

Jan Poźniak publikował artykuły, w których m.in. komentował bieżące wydarzenia polityczne, analizował sytuację społeczną, religijną i kulturalną białoruskiej mniejszości w Polsce, określał kierunki jej działań w staraniach o swoje prawa, wyjaśniał podstawy ideologiczne chrześcijańskiego demokratyzmu^[1]. Występował o otwieranie szkół z białoruskim językiem nauczania, potępiał politykę archidiecezji wileńskiej Kościoła rzymskokatolickiego w stosunku do ruchu narodowo-religijnego białoruskiej mniejszości^[3]. Wśród napisanych przez niego prac jest Samaurad wiaskowych hmin (pol. Samorząd gmin wiejskich), wydany w Wilnie w 1929 roku^[9].

Śmierć

Po wybuchu II wojny światowej w październiku 1939 roku Jan Poźniak został aresztowany przez radzieckie władze okupacyjne i wywieziony z Wilna^[1]. 22 kwietnia 1940 roku był przetransportowany przez 226. pułk 15. Brygady wojsk NKWD z Czerwienia do Mińska^[4]. Jego dalszy los nie jest znany z całkowitą pewnością^[1]. Jednak według badań Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, które dokonało porównania listy zaginionych obywateli polskich na terenach zajętych przez ZSRR w 1939 roku z listami konwojowymi wojsk NKWD, Jan Poźniak został najprawdopodobniej zamordowany przez NKWD, zgodnie z decyzją Biura Politycznego Wszechrosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) z 5 marca 1940 roku. Zdaniem Centrum, zbieżność terminów decyzji i transportu, jak również brak informacji o dalszych losach powodują, że hipoteza ta graniczy wręcz z pewnością. Oznacza to, że Jan Poźniak jest ofiarą zbrodni katyńskiej i znajduje się na tzw. białoruskiej liście katyńskiej, co wskazuje, że miejscem jego śmierci był najprawdopodobniej Mińsk^[4]. Analogiczne miejsce i okoliczności śmierci Poźniaka podaje białoruski historyk Leanid Marakou^[9]. Istnieją jednak także opracowania twierdzące, że był on więziony do czerwca 1941 roku w więzieniu w Starej Wilejce koło Mołodeczna^[3].

Życie prywatne

Jan Poźniak, jego żona Maria i młodsza córka Halina w redakcji „Biełaruskaj Krynicy” w Wilnie; połowa lat 30.

Rodzina i znajomi Jana Poźniaka. W środku w pierwszym rzędzie żona Maria, stoi z prawej siostra Wiktoria.

Jan Poźniak był głęboko wierzącym katolikiem obrządku rzymskiego^[8]. Miał siostrę Wiktorię^[6]. Był żonaty z Marią Poźniak, córką Adama. Mieli oni synów Jana i Stanisława, a także dwie córki, z których młodsza nosiła imię Halina. Synem Stanisława, a wnukiem Jana Poźniaka, jest Zianon Pazniak – białoruski polityk niepodległościowy^[8]. Jan Poźniak od 1911 roku przyjaźnił się z ks. Adamem Stankiewiczem, także białoruskim działaczem narodowym, który służył w kościele św. Jana w Wilnie – tym samym, w którym Jan służył jako organista^[8].

Oceny

Życie i działalność Jana Poźniaka bardzo pozytywnie ocenił jego wnuk Zianon. Według niego był to jeden z najbardziej głębokich, skutecznych liderów i organizatorów białoruskiej mniejszości narodowej w II Rzeczypospolitej, stał na czele nie tylko kierunku, nie tylko organizacji, ale całego nurtu w białoruskim ruchu, który okazał się najbardziej odporny życiowo. Jego zdaniem był to człowiek niegadatliwy, życzliwy, pozbawiony żądzy sławy. (…) pracę (…) ciągnął jak wół, był dobrym organizatorem, taktykiem i przewidującym politykiem^[8].

Próby fałszowania biografii

Życiorys Jana Poźniaka był wielokrotnie obiektem prób oczerniania i fałszerstw ze strony środowisk o poglądach komunistycznych, proradzieckich i prorosyjskich. W wielu przypadkach były to działania jawnie mające na celu dyskredytację jego wnuka – Zianona Pazniaka, jednego z czołowych działaczy opozycyjnych i niepodległościowych na Białorusi w latach 90. XX wieku.

W latach 1990–1991 na terytorium Białoruskiej SRR rozpowszechniane były ulotki zawierające fałszywą biografię Zianona Pazniaka i jego przodków. Pisano w nich, że Jan Poźniak był agentem polskiej bezpieki – „dwójki”. Wydawał białoruskich patriotów bezpiece, występował za oderwaniem Białorusi od Rosji. Zdaniem Zianona Pazniaka materiały te przygotowywane były przez KGB i miały sprawiać wrażenie głosu społeczeństwa^[10]. W 2008 roku na łamach czasopisma „Kommunist Biełorusii” będącego organem prasowym Komunistycznej Partii Białorusi, a także na łamach rosyjskiej gazety „Nowoje Dieło” opublikowane zostały paszkwile, w których oskarżono Jana Poźniaka o przynależność w latach 30. do Białoruskiej Partii Narodowo-Socjalistycznej^[11], a także o redagowanie w czasie II wojny światowej kolaboracyjnego czasopisma „Ranica”^[12][11]. Nie może to być prawdą m.in. dlatego, że pismo ukazywało się od grudnia 1939 roku, podczas gdy Jan Poźniak został aresztowany przez NKWD w październiku tego roku.

Zianon Pazniak skomentował tego typu działania następująco^[8]:

Obraz dziadka Jana (Jasia, jak nazywała go babcia) wyobrażałem sobie od dzieciństwa. Wydawał mi się świętym. Przez całe życie nie słyszałem, by ktoś rzucił kamieniem w ten obraz. Zabójcy milczeli, żeby nie wyjawić swojej zbrodni. I oto przyszedł czas, i zapienili się następcy zabójców. Myślą, że nie odpowiedzą za twoją śmierć, dziadku Jasiu. No i pienią się przecież na mnie, choć i wspominają twoje imię. Jacy oni podobni do tamtych, jak podobni… Podobni do szczegółów.

Uwagi

1. Zapis według oficjalnego wariantu języka białoruskiego. Alternatywne formy zapisu:

   • według tzw. wariantu klasycznego (taraszkiewicy): Ян Аляксандравіч Пазьняк (biał. łac. Jan Alaksandravič Paźniak, czyt. Jan Aliaksandrowicz Paźniak);
   • występował także jako Янка Пазняк (czyt. Janka Paźniak);
   • na liście konwojowej wojsk NKWD zapisany jako Позняк Иван (czyt. Pozniak Iwan).