Kazimiera Iłłakowiczówna

Kazimiera „Iłła” Iłłakowiczówna (ur. 6 sierpnia 1892 w Wilnie^[1], zm. 16 lutego 1983 w Poznaniu^[2]) – polska poetka, prozaiczka, dramaturżka i tłumaczka.

Kazimiera Iłłakowiczówna

Iłła

Kazimiera Iłłakowiczówna (1928)
Data i miejsce urodzenia	6 sierpnia 1892 Wilno
Data i miejsce śmierci	16 lutego 1983 Poznań
Narodowość	polska
Język	polski
Alma Mater	Uniwersytet Oksfordzki
Dziedzina sztuki	poezja, proza, dramat, tłumaczenia
Muzeum artysty	Mieszkanie-Pracownia Kazimiery Iłłakowiczówny
Ważne dzieła
Rymy dziecięce (1923)
Odznaczenia

Zdjęcie z około 1982

Tablica pamiątkowa przed muzeum poetki w Poznaniu

Wręczenie Kazimierze Iłłakowiczównie Państwowej Nagrody Literackiej za rok 1934 przez ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Wacława Jędrzejewicza w styczniu 1935

Grób Kazimiery Iłłakowiczówny na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, 27 lipca 2008

Życiorys

Była nieślubną córką Barbary Iłłakowiczówny i Klemensa Zana (syna Tomasza Zana „Promienistego”, bliskiego przyjaciela Adama Mickiewicza). Została wcześnie osierocona i wychowywała się u krewnych, przygarnęła ją Zofia Buyno z Plater-Zyberków, która stała się swego rodzaju przybraną matką poetki^[3].

Naukę domową kontynuowała w ostatnich latach gimnazjum na pensji Cecylii Plater w Warszawie, a maturę uzyskała w gimnazjum petersburskim (1910)^[4], na przełomie 1908 i 1909 studiowała w college’u dla cudzoziemek (Norham Hall) w Oksfordzie^[5], a od 1910 do 1914 na Uniwersytecie Jagiellońskim (brała wówczas udział w strajku studenckim). W latach 1915–1917 służyła jako sanitariuszka w armii rosyjskiej przy polskim oddziale w 6 Oddziale Sanitarnym Wszechrosyjskiego Związku Ziemskiego. Została odznaczona Złotym i Srebrnym Medalem św. Jerzego Od 15 listopada 1918 pracowała w MSZ^[6], w latach 1926–1935 była osobistym sekretarzem Józefa Piłsudskiego, a po jego śmierci znów w MSZ. Radczyni referatu politycznego w Gabinecie Ministra MSZ w 1938^[7]. W latach 1936–1938 odbyła tournée po Europie z wykładem o marszałku Piłsudskim. W okresie międzywojennym jej utwory publikowała prasa literacka w tym między innymi wydawana w Poznaniu Tęcza. W 1939 ewakuowała się do Rumunii (m.in. w Klużu^[8]), gdzie spędziła wojnę. W 1947 wróciła do Polski i zamieszkała w Poznaniu, w którym w 1983 zmarła^[3].

Należała do najwybitniejszych postaci życia literackiego Warszawy w dwudziestoleciu międzywojennym. Wyrazista osobowość, żywa inteligencja, siła woli, elegancja, także pewna kapryśność i nieprzewidywalność w kontaktach z ludźmi czyniły z niej osobę fascynującą towarzysko, chociaż trudną^[8]. We wczesnej młodości fascynował ją ruch feministyczny, żywy już w okresie modernizmu. Zawsze jednak, głęboko wierząca, czuła silną więź z duchowością chrześcijańską. Iłłakowiczówna miała rozległy krąg przyjaciół, wśród których byli Witkacy, Julian Tuwim (po jego śmierci poświęciła mu wzruszające wspomnienie Pozgonne Tuwimowi), Maria Dąbrowska (porównująca ją w swym Dzienniku do hiszpańskiej mistyczki św. Teresy z Ávili). Po wojnie, pozbawiona pracy etatowej (łudziła się, że w nowym systemie politycznym odzyska jednak posadę w MSZ), osiadła w Poznaniu, zajmując się przekładami literatury europejskiej (Goethe, Tołstoj) i nauczaniem języka angielskiego oraz śledząc bacznie życie polityczne (po wypadkach poznańskich w czerwcu 1956, kiedy w krwawych starciach ginęli demonstrujący robotnicy, napisała wiersz Rozstrzelano moje serce w Poznaniu). W ostatnich latach życia, po nieudanej operacji jaskry, była ociemniała. Żyła samotnie w bardzo skromnych warunkach, obserwowana przez służby. Jednym z jej lektorów – bo bardzo lubiła czytanie, była poznańska poetka Danuta Moroz-Namysłowska. Nigdy nie wyszła za mąż. Pochowana została na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 81-3-24)^[9].

Jako poetka Iłłakowiczówna ujawnia oryginalną wyobraźnię magiczną, zmysł obserwacji, malarską i dynamiczną (niemal filmową) zdolność opisu, niezwykłe, prawie muzyczne, wyczucie rytmu tekstu, operuje też groteską, a czasem naiwną, dziecięcą tonacją wypowiedzi^[8]. Jej fantazję ukształtowało dzieciństwo, spędzone w dzikim, fascynującym pejzażu północnej Litwy. Wpłynęła też na nią tradycja literacka: barok (np. Józef Baka) i romantyzm. Pośród poetów polskich XX wieku pokrewny jej wydaje się symbolista Bolesław Leśmian, jednak Iłłakowiczówna w swym wyrazistym obrazowaniu omija język symboli. Związana towarzysko z grupą „Skamander” zachowała odrębny i niepowtarzalny charakter swej poezji^[8]. Odmiennie też niż inna poetka z kręgu „Skamandra”, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, rzadko ujawniała bezpośrednią, kobiecą emocjonalność. Uprawiała więc bardzo szczególną poezję metafizyczną. Stała się mistrzynią wiersza tonicznego (tonizm). Debiutowała w okresie Młodej Polski (tom Ikarowe loty, 1911), dojrzałość artystyczną osiągnęła w dwudziestoleciu międzywojennym, a ostatni autorski tom wierszy wydała już na starość (Szeptem, 1966).

Dorobek

Wiersze

• Anioły
• Antygono patronko sióstr (1947 r.)
• Bądźcie wy ze mną
• Bezlitosna pamięć
• Białość
• Boga żywego z piersi ziemi zastygłej
• Co się musi stać
• Czarownica
• Ćma
• Do Litwy
• Do Matki Boskiej Ukrytej
• Do Wilna
• Duch i ciało
• Dziewczynka
• Inna jesień
• Jak lampka
• Jak przechować miłość
• Jaskry
• Jesienny żart
• Jesień
• Jest w Poznaniu
• Kain i Abel
• Licho
• Liście
• Liście klonowe
• Mieszkanie
• Miłość
• Modlitwa w tłoku
• Modlitwa za wichry
• Nieświęta męka
• Nieznane
• Nowe
• Oczekiwanie
• O jesieni
• Obrona
• Oczekiwanie
• Opowieść małżonki świętego Aleksego
• Opuszczenie
• Osobny pokój
• Pajęczyna
• Pejzaż
• Połów
• Powrót
• Przed zaśnięciem
• Pusty wiersz
• Rozstanie
• Rzeka
• Sam na sam
• Sen
• Szeptem
• Urocznica
• W korytarzu
• Wrzosy
• Z pastorałki
• Zła wróżba
• Zostanie

Zbiory wierszy

Ważne miejsce w jej dorobku zajęły tomy:

• Rymy dziecięce (1923) – w zasadzie liryka dla dzieci, lecz też ku dorosłym kierowane unaocznienie dziecięctwa jako kategorii duchowej,
• zbiór wierszy Obrazy imion wróżebne (1926) – równocześnie zabawa poetycka i psychologicznie portrety,
• zbiór wierszy Czarodziejskie zwierciadełka (1929) – 50 wróżb wierszem (część druga Obrazów imion wróżebnych)^[10].

Wydała także m.in. zbiory wierszy:

• Ikarowe loty (1911)
• Trzy struny (1917)
• Śmierć Feniksa (1922)
• Rymy dziecięce (1923)
• Połów (1926)
• Obrazy imion wróżebne (1926) – potem wznawiane jako Portrety imion
• Płaczący ptak (1927)
• Z głębi serca (1928)
• Popiół i perły (1930)
• Słowik litewski (1936)
• Wiersze o Marszałku Piłsudskim 1912–1935 (1936)
• Wiersze bezlistne (1942)
• Lekkomyślne serce (1959)
• Wiersze dziecięce (1959)
• Szeptem (1966) – ostatni autorski tom wierszy (potem ukazywały się wybory utworów)
• Ta jedna nić. Wiersze religijne (1967)
• Liście i posągi (1968)
• Odejście w tło (1976)

Oprócz wierszy uprawiała prozę. Do powieści dla dzieci Bajeczna opowieść o królewiczu La-Fi-Czaniu, o żołnierzu Soju i o dziewczynce Kio (1918) okładkę zaprojektował Witkacy. Tom Ścieżka obok drogi (1939) to, osobiście ujęte, „gawędy” o marszałku Piłsudskim. Do jej twórczości należy też wizyjna proza poetycka Z rozbitego fotoplastikonu (1957) i proza wspomnieniowa Niewczesne wynurzenia (1958). W tomie wspomnień Trazymeński zając (1968) portretowała wybitne osobistości (jak Stefan Żeromski). Pisała też dramaty – Ziemia rozdarta (1961), Rzeczy sceniczne (1969), pełne nadrealnego humoru (jak Banialuka o chuliganie).

Była autorką wielu przekładów, tłumacząc z angielskiego, niemieckiego, rosyjskiego, rumuńskiego i węgierskiego. Przekład kongenialny to powieść Anna Karenina Tołstoja. Tłumaczyła także amerykańską poetkę Emily Dickinson, dramat Don Carlos Schillera (1932).

Ordery i odznaczenia

• Medal Świętego Jerzego (1917) – Rosja^[11][12]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1934)^[13]
• Złoty Wawrzyn Akademicki (1935)^[14]
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1928)^[6][11]
• Krzyż Komandorski Orderu Korony Rumunii (1937) – Rumunia^[15][11]
• Krzyż Kawalerski Orderu Legii Honorowej (1937) – Francja^[6][11]
• Złoty Krzyż Zasługi (1956)^[11][16]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1974)^[11]
• Złoty Order Pracy (1978) – Węgry^[11][16]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1981)^[11][16]

Nagrody i wyróżnienia

• nagroda literacka miasta Wilna (1930) – jako pierwsza laureatka^[17][18]
• Państwowa Nagroda Literacka (1934)^[19][20]
• nagroda Węgierskiego Stowarzyszenia im. Adama Mickiewicza (1938) – „za zasługi położone dla zbliżenia polsko-węgierskiego”^[21]
• nagroda Polskiego PEN Clubu (1954) – za twórczość przekładową^[18]
• nagroda miasta Poznania w dziedzinie literatury (1957)^[18][12]
• nagroda ministra kultury i sztuki I stopnia (1967) – za całokształt twórczości^[22][18][23]
• nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1966)^[23]
• nagroda miasta Poznania w dziedzinie upowszechniania kultury (1967)^[16][24]
• nagroda paryskiej „Kultury” (1971) – za całokształt twórczości^[16]
• Nagroda im. Jana Kasprowicza (1972) – jako pierwsza laureatka^[23]
• poznański medal „Wielkiej zasłudze wdzięczne miasto” (1972)^[25]
• Nagroda Państwowa I stopnia (1976) – za całokształt twórczości poetyckiej i przekładowej, ze szczególnym uwzględnieniem tomu poezji Szeptem^[26][23]
• Odznaka Honorowa Miasta Poznania (1976)^[11]
• Nagroda im. Brata Alberta (1981)^[23][25]
• tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1981)^[27]

Upamiętnienie

• Od 1983 w Poznaniu, autorom najlepszych debiutanckich tomików poetyckich, przyznawana jest Nagroda im. K. Iłłakowiczówny, a uroczyste wręczenie nagrody odbywa się zawsze w mieszkaniu na Gajowej.
• W 1984 jej poznańskie mieszkanie przy ul. Gajowej 4 m. 8 zostało przekształcone w muzeum poświęcone poetce.
• Tablica ku jej czci odsłonięta 8 kwietnia 1984 r. umieszczona została w krużganku kościoła Dominikanów w Poznaniu.
• Ulice jej imienia znajdują się m.in. w Częstochowie, Katowicach, Koninie, Łodzi, Ostrowi Mazowieckiej, Ostrowie Wielkopolskim, Poznaniu, Szczecinie i we Wrocławiu.
• 8 marca 2024 jedna z sal w gmachu Ministerstwa Spraw Zagranicznych została nazwana jej imieniem^[28].

Pieśni inspirowane jej poezją

Rymy dziecięce

• Karol Szymanowski – Rymy dziecięce. Dwadzieścia piosenek dla dzieci na głos i fortepian op. 49 (1922–23), dedykowane (w roku 1925) „pamięci Alusi” (tragicznie zmarłej siostrzenicy, córki śpiewaczki Stanisławy Korwin-Szymanowskiej).
• Witold Lutosławski – Pięć pieśni na głos i fortepian (1957), także w oprac. na głos z orkiestrą (1958)
• Witold Lutosławski – Wodnica, Kołysanka lipowa na głos i fortepian (1934; zag.)^[29]
• Jerzy Młodziejowski – Szeptem 5 pieśni na głos średni i fortepian.