Kazimierz Gurgul

Kazimierz Antoni Gurgul (ur. 20 czerwca 1905 w Wielkiej Wsi koło Wojnicza, zm. 23 sierpnia 1944 w obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen) – polski matematyk, nauczyciel gimnazjalny, pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego, porucznik piechoty Wojska Polskiego, współpracownik Komitetu Obywatelskiego do Spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi na Węgrzech i Placówki „W” w Budapeszcie – przedstawicielstwa Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie.

Kazimierz Gurgul

Data i miejsce urodzenia	20 czerwca 1905 Wielka Wieś koło Wojnicza
Data i miejsce śmierci	23 sierpnia 1944 KL Mauthausen-Gusen
Zawód, zajęcie	matematyk, nauczyciel gimnazjalny, naukowiec
Narodowość	polska
Alma Mater	Uniwersytet Jagielloński
Stanowisko	porucznik Wojska Polskiego
Pracodawca	UJ
Małżeństwo	Janina Maria Pichór

Życiorys

Kazimierz Gurgul pochodził z wielodzietnej rodziny chłopskiej. Uczęszczał do Szkoły Powszechnej w Wielkiej Wsi, a po trzech latach w Wojniczu, następnie do Państwowego Gimnazjum im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie. Egzamin dojrzałości złożył dnia 3 czerwca 1925 – na jego podstawie uznano go dojrzałym z postępem celującym do studiów w szkołach akademickich^[1]. Później Kazimierz rozpoczął studia matematyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym czasie był członkiem władz organizacji samopomocowej Bratnia Pomoc Studentów, m.in. kontrolerem kasy i pierwszym wiceprezesem. 26 czerwca 1936 zdał egzamin ostateczny z wynikiem bardzo dobrym oraz przedstawił z wynikiem bardzo dobrym pracę magisterską na temat: „Czy funkcja zmiennej zespolonej, odpowiadająca powierzchniom minimalnym wedle formuł Weierstrassa, musi być analityczna”^[2].

Następnie rozpoczął pracę w Instytucie Matematycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, u prof. Witolda Wilkosza (ur. 14 sierpnia 1891, zm. 31 sierpnia 1941); od 1938 na etacie starszego asystenta.

Ukończył Studium Pedagogiczne UJ i odbył praktykę nauczycielską, po czym poddał się państwowemu egzaminowi na nauczyciela szkół średnich i zdał go z wynikiem bardzo dobrym dnia 25 października 1937^[3].

24 listopada 1937 r. został mianowany porucznikiem rezerwy ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1937 kolejnością 371 w korpusie oficerów piechoty.

Początkowo Gurgul nie otrzymywał na Uniwersytecie Jagiellońskim wynagrodzenia, podjął więc pracę nauczycielską w Gimnazjum im. Jana Matejki w Wieliczce i w Prywatnym Seminarium Nauczycielskim im. Marii Konopnickiej w Wieliczce^[4].

Kazimierz Gurgul ożenił się 2 lipca 1938 z farmaceutką Janiną Marią Pichór i zamieszkał w Wieliczce.

Gdy wybuchła II wojna światowa, został zmobilizowany 3 września 1939 i wraz z częścią wycofującej się armii trafił na Węgry. Tam, w mieście Hatvan, schronienia udzieliła zarówno jemu, jak i innym polskim uchodźcom, baronowa Irena Hirsch. Nie tylko zapewniła im dach nad głową i wyżywienie, ale również zaopatrzyła w ubrania na zimę^[5].

Praca nauczycielska na uchodźstwie. Gimnazja polskie na Węgrzech.

Na Węgrzech już pod koniec 1939 zaczął uczyć matematyki i początkowo fizyki w polskim obozie harcerskim w Somlószőlős^[6], następnie w polskim harcerskim gimnazjum w Szikszó^[7]. Po jego likwidacji w lipcu 1940^[8], razem z uczniami i innymi profesorami został we wrześniu przeniesiony do Polskiego Gimnazjum w Balatonboglár.

Gimnazja te istniały oficjalnie pod nazwą „obozów harcerskich” (Somlószőlős, Szikszó), a następnie „młodzieżowych obozów” (Zamárdi, Balatonboglár)^[9]. W ten sposób rząd węgierski mógł umożliwiać ich działalność nie narażając się na sprzeciw Niemiec.

Poza nauczaniem matematyki Gurgul opiekował się internatem dla chłopców^[10] oraz, do końca pracy w Balatonboglár w styczniu 1943, pełnił funkcję kuratora gminy zbiorowej^[11].

Jako nauczyciel był surowy, ale sprawiedliwy. Wielu z jego wychowanków z powodzeniem studiowało, a nawet zdobywało tytuły naukowe. Prawie wszyscy absolwenci gimnazjum polskiego w Balatonboglár z lat 1941–1943 podjęli naukę na wyższych uczelniach węgierskich^[12], a wielu z nich po wojnie kontynuowało studia w Polsce.

Obok pracy nauczycielskiej, Gurgul działał w harcerstwie, np. w okresie letnim jako instruktor na obozach w Somogyszentimre koło Kaposvar^[13]. Uczniowie zapamiętali, że lubił harcerski sposób bycia i chętnie chodził w harcerskim mundurze, brał udział w podchodach i ćwiczeniach terenowych, a także w wielodniowych rejsach żeglarskich po Balatonie^[14].

Działalność w Komitecie Obywatelskim do spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi. Przeprowadzka do Budapesztu.

Już podczas pobytu w Balatonboglar, od wiosny 1942 Gurgul pełnił z ramienia Polskiego Stronnictwa Ludowego funkcję kierownika Komisji Kultury i Oświaty w kierowanym przez Henryka Sławika Komitecie Obywatelskim do spraw Opieki nad Uchodźcami Polskimi, który jako naczelna władza na terenie Węgier dla całego polskiego uchodźstwa, uznany był w tym charakterze również przez miejscowe władze^[15]. Jako kierownik tej komisji, opiekował się polskimi studentami na wyższych uczelniach węgierskich. Pozostawał z nimi w stałym kontakcie, brał udział w organizowanych przez nich imprezach i odwiedzał domy studenckie^[14].

Po przeprowadzce do Budapesztu na początku lutego 1943 brał również, jako przedstawiciel Komitetu, udział w spotkaniach i uroczystościach organizowanych przez gimnazjum w Balatonboglár i polskie obozy uchodźców.

Wziął udział m.in. w przedstawieniu zorganizowanym przez polskich gimnazjalistów w 1943 z okazji Święta Konstytucji 3 Maja w Domu Kultury w Balatonboglár. Zaproszono na nie dyrektora departamentu społecznego władz węgierskich Józsefa Antalla Sr. (jako reprezentanta władz państwowych) i członków Komitetu Obywatelskiego na czele z Henrykiem Sławikiem^[16].

Później, wraz z przedstawicielami władz węgierskich i Komitetu Obywatelskiego, towarzyszył arcybiskupowi Angelo Rotta, nuncjuszowi apostolskiemu na Węgrzech, w jego wizytacji obozu polskiego w Balatonboglár^[17]. Wygłosił tam mowę powitalną^[18].

W magazynie „Wieści Polskie” z 20 sierpnia 1943 jako ilustrację do artykułu pt.”Polskie Dzieci na Węgrzech”^[19] wydrukowano zdjęcie przedstawiające Kazimierza Gurgula w otoczeniu dzieci w strojach ludowych, z podpisem: „Z poranku dziecięcego „Polska pieśń, polski taniec w Dunamocs””. Autor artykułu stwierdza, że: Dzięki akcji szeregu instytucyj polskich w Budapeszcie z Komitetem Obywatelskim na czele oraz ogółu uchodźczego społeczeństwa (...)dzieci polskie znalazły takie warunki życia, jakie umożliwiają bez szkodliwych wstrząsów ich rozwój fizyczny i duchowy.

Gurgul uczestniczył również w wydarzeniach z życia polskiej emigracji w Budapeszcie, np. w wieczorze kulturalnym węgiersko-polskim 30 września 1943^[20]

Pobyt w Budapeszcie. Praca w Placówce “W”.

Nie jest pewne, kiedy i gdzie Gurgul zetknął się z Edmundem (Józefem) Fietzem „Fietowiczem”, z nominacji generała Władysława Sikorskiego kierownikiem Placówki „W”. Być może odbyło się to w Balatonboglár, gdzie „Fietowicz” odwiedzał swojego przyjaciela ks. proboszcza Belę Varga. Placówka “W” była Cywilną Bazą Łączności Zagranicznej i Wywiadowczo-Politycznej w Budapeszcie^[21] – oficjalnym przedstawicielstwem Polskiego Rządu Emigracyjnego na Węgrzech. Jej głównym zadaniem było utrzymywanie (w warunkach ścisłej konspiracji) stałej łączności między rządem polskim a jego przedstawicielstwami w kraju, a więc Delegaturą Rządu na Kraj i Naczelnym Dowództwem Armii Krajowej w Polsce.

W styczniu 1943 Fietowicz ściągnął Gurgula do Budapesztu, do pracy w Placówce „W”, gdzie ten zajął się szyfrowaniem i rozszyfrowywaniem wiadomości oraz obsługą krótkofalówki^[22]. Placówka była organizacją konspiracyjną, więc oficjalnie Gurgul był wciąż jedynie członkiem Komitetu Obywatelskiego do Spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami^[23].

Jedno tylko doniesienie prasowe mówi o Gurgulu w związku z Fietowiczem: jest to relacja z otwarcia nowego budapeszteńskiego lokalu świetlicy polskiej YMCA w „Wieściach Polskich”^[24]. Odbyła się ona dnia 17 stycznia 1944, a udział w niej wzięli: ”prof.Gurgul w zastępstwie konsula Fietowicza, a także m.in. József Antall Sr., Tibor Csorba i Zdzisław Antoniewicz. Na początku uroczystości dyrektor Wegner złożył konsulowi Fietowiczowi na ręce Gurgula podziękowanie za pomoc, dzięki której mogło dojść do otwarcia lokalu.

Interesował się współczesną nauką i jej rozwojem, w okresie pobytu w Budapeszcie działał aktywnie w utworzonym przez elitę polskiej inteligencji na Węgrzech polskim klubie dyskusyjnym. Klub regularnie organizował spotkania dyskusyjne o różnorodnej tematyce naukowej. Na jednym z nich Gurgul wygłosił referat o najnowszych kierunkach w matematyce^[25].

Okupacja Węgier. Aresztowanie

19 marca 1944, w tym samym czasie, co oddziały Wehrmachtu, hitlerowcy z oddziałów SS i SD (Sicherheitsdienst) wkroczyli na Węgry z dokładną listą Polaków zaangażowanych w działalność konspiracyjną^[26]. Była to lista przygotowana najprawdopodobniej w Mauthausen między 10 a 15 marca 1944 r. podczas przygotowującego do zajęcia Węgier i związanych z nim aresztowań spotkania organizacyjnego dowodzonego przez Adolfa Eichmanna oddziału specjalnego, który miał tam wyruszyć^[27]. Według zachowanych dokumentów, Gurgul był śledzony przez Gestapo przynajmniej od października 1943, kiedy to założono mu kartotekę w ich archiwach (w archiwach niemieckich przechowywane są karty z kartotek oddziałów w Koblencji i we Frankfurcie nad Menem^[28]). Między 10 a 15 marca 1944 odbyło się w obozie koncentracyjnym Mauthausen tajne spotkanie organizacyjne Eichmanna i grupy podległych mu członków SS, którzy mieli utworzyć „Sondereinsatzkommando Eichmann”, jednostkę do zadań specjalnych podczas nadchodzącej okupacji Węgier^[29]. Budapeszteńscy informatorzy tajnych służb hitlerowskich przygotowali na ich potrzeby listy osób przeznaczonych do aresztowania na Węgrzech – w tym polskich przywódców – razem z ich miejscami zamieszkania i pseudonimami^[26]. 19 marca nad ranem Fietowicz, przełożony Gurgula w Placówce „W”, został telefonicznie ostrzeżony o nadchodzącym niebezpieczeństwie przez Istvana Meszarosa z Ministerstwa Spraw Zagranicznych Węgier oraz Jozsefa Antalla Sr.^[30], nie zastosował się jednak do jego rady, aby natychmiast ewakuować placówkę. Aresztowano ich albo o godzinie czternastej^[31] lub, według innych źródeł, przed godziną ósmą^[32]).

Do czasu aresztowania trwało w mieszkaniu Fietza na Madach Ter^[32] gorączkowe pakowanie dokumentów Placówki do dwóch walizek. Oprócz gospodarza, byli tam jego dwaj współpracownicy: Kazimierz Gurgul i Stanisław Opoka-Loewenstein^[33]. Gestapo aresztowało ich, rekwirując dokumenty, które później zostały wykorzystane jako dowody przeciwko nim i innym osobom. Kapronczay pisze, że prawdopodobnie to wyczerpanie i depresja były powodem niezrozumiałego zachowania Fietowicza i w rezultacie niesprawiedliwie obciążono go winą za śmierć innych^[34].

Nie jest pewne, gdzie Gurgul był więziony w następstwie aresztowania. Zdzisław Antoniewicz pisze, że przez pierwsze dni lokowano nowych więźniów w piwnicy hotelu Astoria^[35], gdzie część gestapowców początkowo objęła kwaterę^[36], a później przeniesiono ich do więzienia na Kacsa utca^[37]. István Lagzi natomiast podaje, ze Niemcy osadzili przywódców ruchu politycznego, w tym członków Komitetu Obywatelskiego w więzieniu okręgu Pest (Pestvideki)^[38]. Przesłuchania odbywały się m.in. w hotelu „Majestic” na Melinda utca (niedaleko wydziału politycznego Komendy Głównej Policji) oraz w 2 pensjonatach na wzgórzu Svábhegy (później zwanym Góra Wolności)^[39], gdzie – po krótkim pobycie w Hotelu Astoria – zatrzymali się członkowie komanda Eichmanna^[40].

Po początkowym pobycie w więzieniach w Budapeszcie polscy więźniowie polityczni byli transportowani do Wiednia i podmiejskiego obozu przejściowego w Oberlanzendorf. W Wiedniu więźniowie byli poddawani dokładnym przesłuchaniom – dokumenty śledcze z Budapesztu uchodziły często za niepełne^[41]. Pierwszy transport więźniów z Budapesztu do Wiednia odjechał z miasta 26 marca, a drugi 3 kwietnia. W obu znajdowało się wielu węgierskich więźniów politycznych, z których niektórzy przetrzymywani byli w Budapeszcie razem z zatrzymanymi wtedy Polakami^[42].

Prawdopodobnie z końcem lipca 1944 Gurgul, wraz z kolegami z Komitetu i Placówki „W” został wywieziony do obozu koncentracyjnego Mauthausen-Gusen. Podobnie jak jego kolegom, nie przyznano mu numeru obozowego – być może ze względu na to, że od początku wiadomo było, że czeka ich egzekucja z rozkazu Reichsfuehrera SS Heinricha Himmlera. Odbyła się ona przez powieszenie, dnia 23 sierpnia 1944 na placu egzekucji w podobozie Gusen^[43]. Wraz z Gurgulem zginęli jego przełożeni i współpracownicy: Edmund Fietz „Fietowicz”, Henryk Sławik, Stefan Filipkiewicz, Andrzej Pysz, a także wielu radzieckich jeńców wojennych.

Poglądy

Gurgul pochodził z rodziny chłopskiej o silnych tradycjach Ruchu Ludowego. Jego rodzice nieodpłatnie oddali pod budowę szkoły podstawowej w Wielkiej Wsi część swojego pola – szkoła stoi tam do dziś.

Studiując na Uniwersytecie Jagiellońskim, Gurgul korzystał z Księgarni Związku Młodzieży Wiejskiej w Krakowie.

W latach pobytu na uchodźstwie dalej identyfikował się z Ruchem Ludowym, więc zarówno w Komitecie Obywatelskim, jak i w Placówce „W“ reprezentował Polskie Stronnictwo Ludowe.