Kościół Świętego Krzyża w Krakowie

Kościół Świętego Krzyża – zabytkowy rzymskokatolicki kościół parafialny znajdujący się w Krakowie, w dzielnicy I Stare Miasto przy placu św. Ducha 2, obok Teatru im. Juliusza Słowackiego, na Starym Mieście.

Ten artykuł dotyczy kościoła na Starym Mieście. Zobacz też: niezachowany kościół na Kleparzu pod tym samym wezwaniem.

Kościół Świętego Krzyża

nr rej. A-15 z 30 kwietnia 1974[1]
kościół parafialny
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków
Adres	pl. św. Ducha
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Świętego Krzyża
Wezwanie	Świętego Krzyża
Historia Data zakończenia budowy XIV wiek
Dane świątyni Styl gotycki Świątynia • materiał bud. • cegła
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie Kościół Świętego Krzyża
Położenie na mapie Polski Kościół Świętego Krzyża
Położenie na mapie województwa małopolskiego Kościół Świętego Krzyża
Położenie na mapie Krakowa Kościół Świętego Krzyża
50°03′48,1″N 19°56′35,2″E
Strona internetowa

Historia

Pierwszy kościół drewniany na tym miejscu według tradycji ufundować miał biskup Pełka w końcu XII w. W 1244 biskup Jan Prandota osadził przy nim zakon duchaków, którzy prowadzili tutaj szpital. Już wtedy istniała tu parafia. Obecny kościół, murowany, pochodzi z XIV w. Kamienne prezbiterium powstało na początku XIV w. (może już ok. roku 1300), zaś kwadratową, ceglaną nawę ukończono w drugiej połowie tego samego wieku – z pewnością nie później niż w roku 1420. Kościół otoczony był cmentarzem parafialnym oraz łączył się z nieistniejącymi już zabudowaniami klasztornymi i szpitalnymi oraz kościołem i szpitalem Ducha Świętego.

W 1528 spłonęło wnętrze kościoła, wtedy prawdopodobnie runęło również sklepienie prezbiterium, które jednak do 1533 szybko odbudowano. W latach 1683–1684 staraniem biskupa Andrzeja Trzebickiego odnowiono kościół, po raz kolejny renowacji dokonano w latach 1896–1898 pod kierunkiem Tadeusza Stryjeńskiego i Zygmunta Hendla.

W 1903 roku w kościele tym ślub z Elżbietą Szprotówną wziął Wojciech Korfanty (fakt ten upamiętnia okolicznościowa tablica)^[2].

W dniach 16–18 kwietnia 1962 roku bp Karol Wojtyła wygłosił w kościele rekolekcje dla artystów pt. Ewangelia a sztuka^[3].

Architektura

Kościół jest jedną z najczystszych stylowo gotyckich budowli w Krakowie. Ma on bardzo prostą budowę – kwadratowa ceglana nawa oraz prostokątne kamienne prezbiterium (węższe i niższe od nawy, pokryte osobnym dachem). Nad fasadą zachodnią góruje kwadratowa wieża, do której przyziemia przylegają dwie kaplice.Po lewej stronie kaplica św. Andrzeja pochodząca z XVI wieku z zachowanym na ścianie wschodniej gotyckim malowidłem Ukrzyżowania oraz późnorenesansowym ołtarzem z ruchomymi skrzydłami. Po prawej stronie znajduje się kaplica Matki Boskiej Loretańskiej z 1642. Na ścianie szczytowej prezbiterium od strony Plant znajduje się rzeźba upadającego Chrystusa, dzieło Jana Szczepkowskiego z początku XX wieku.

Wnętrze

Wewnątrz niezwykłe jest sklepienie palmowe nawy, wsparte tylko na jednym, centralnym filarze symbolizującym biblijne Drzewo Życia. Po prawej stronie za wejściem znajduje się pochodzący z kościoła Ducha Świętego lawaterz z zachowaną datą 1581 obecnie służący jako kropielnica.

Pozostały wystrój nawy jest w obecnej postaci wierną XIX-wieczną rekonstrukcją renesansowych malowideł pochodzących z 2 poł. XVI wieku. Z powodu zbyt silnego zawilgocenia oraz braku nowoczesnych metod konserwatorskich nie udało się uratować oryginałów. Stanisław Wyspiański skopiował je w skali 1:1 i jego kartony posłużyły Antoniemu Tuchowi do wykonania rekonstrukcji. Na ścianach umieszczono wizerunki bpa Iwona Odrowąża oraz czterech Doktorów Kościoła. Na wschodniej ścianie znajduje się „Zwierciadło Grzesznika” (łac. Speculum Peccatoris) – alegoryczne przedstawienie obnażonego starca, siedzącego na krześle wyrastającym z głębi studni i otoczonego mieczami z napisem Mors (śmierć), Diabolus (diabeł), Peccatum (grzech) i Verbum (słowo), piąty zaś miecz zwisa nad głową starca. Jest to jedyne zachowane tego typu przedstawienie w malarstwie polskim, inspirowane najprawdopodobniej miedziorytami niderlandzkimi z doby kontrreformacji.

Późnogotyckie sklepienie sieciowe w prezbiterium pochodzi z 1530 pokryte jest polichromią z motywami roślinnymi. Na zwornikach widnieją herby Królestwa Polskiego, Sforzów, Duchaków i Bonerów.

Ołtarz główny pochodzi z początków XVIII wieku, znajdujący się w nim krucyfiks wykonano w XVII wieku. uwieczniony jest on na tle malowanego krajobrazu ze złoconymi wyobrażeniami słońca i księżyca, po bokach ołtarza umieszczono złocone posągi św. Stanisława i św. Wojciecha, a przy mensie ołtarzowej dwie późnogotyckie polichromowane figury Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty.

Ołtarz św. Anny (po lewej stronie nawy) w części środkowej przedstawia Nauczanie Marii z około 1650 wzorowany jest on na miedziorycie wykonanym na podstawie obrazu Petera Paula Rubensa.

Ołtarz Matki Boskiej z prawej strony nawy pochodzi z 1630, a obraz Matki Bożej prezentuje szeroko rozpowszechniony typ ikonografii (Hodegetria), według którego wykonano także wizerunek Matki Boskiej z Piekar Śląskich.

Kaplica św. Zofii (po prawej stronie) została wybudowana jako kaplica cechowa krakowskich piekarzy w 1442. We wnęce ściany południowej ma zachowany unikatowy pochodzący z końca XVI wieku późnorenesansowy konfesjonał należący do najstarszych zachowanych w Krakowie. Pozostałe konfesjonały barokowe w kościele przeniesione tutaj zostały z katedry wawelskiej. Organy 18-głosowe z barokowym prospektem.

W kościele znajduje się także brązowa chrzcielnica z 1423, pośród wielu innych epitafium Heleny Modrzejewskiej rodziny Pollerów i Tomasza Prylińskiego, skrzydła gotyckiego tryptyku z nieistniejącego już kościoła św. Michała na Wawelu, a także stalle pochodzące z XVII w. zdobione polichromią przedstawiającą sceny z życia duchaków, tron prepozyta duchaków oraz ambona z 1 ćw. XVII wieku stanowiące doskonały przykład wspaniałego kunsztu krakowskich snycerzy.

Nad wejściem do zakrystii obraz modlącej się przed krzyżem w katedrze wawelskiej św. Królowej Jadwigi.

Obok kościoła znajduje się wczesnogotycka, kamienna plebania, która jest najstarszym zachowanym budynkiem mieszkalnym w Krakowie.

Proboszczowie

• ks. Mikołaj z Opawy (XV w.)
• ks. Stanisław Teplar (XVI w., na pewno lata 30.)
• ks. Jan z Wiślicy (1562–1568)
• ks. Alexy Chyliński (do 1683)
• ks. Rafał Cybulski (od 1684)
• ks. Kasper Małecki (od 1783)
• ks. Walenty Janikowski (zm. w 1858), prepozyt zakonu przez 24 lata
• ks. Franciszek Piątkowski (do 1865)
• ks. Paweł Russek (1865–1872), kanclerz konsystorza
• ks. Ignacy Patyński (1873–1883), rektor Domu Księży Emerytów
• ks. Wacław Cholewiński (1883–1895), wykładowca katechetyki
• ks. Władysław Mikulski (1895–1935)
• ks. Andrzej Mytkowicz (1936–1954), profesor Uniwersytetu Lwowskiego
• ks. Bolesław Przybyszewski (1954–1971), profesor historii Kościoła i historii sztuki
• ks. Ryszard Wilczyński (1971–1981)
• ks. Stanisław Adamski (1981–1992)
• ks. Wojciech Stokłosa (administrator, 1992–1993)
• ks. Zdzisław Kliś (1993–1997)
• ks. dr Jan Abrahamowicz (1997–2010)
• ks. Paweł Kubani (2010–2018)^[4]
• ks. dr Dariusz Guziak (od 2018)^[5]

Galeria

• 
  Kościół na fotografii przed 1896 rokiem
• 
  Wnętrze kościoła.
• 
  Wnętrze kościoła, prezbiterium.
• 
  Wnętrze widziane od ołtarza głównego.
• 
  Ołtarz główny
• 
  Gotyckie sklepienie.
• 
  Kościół widziany z Plant.
• 
  Budynek plebanii.