Konstal 13N

Konstal 13N – typ tramwaju wytwarzanego w latach 1959–1969 przez zakłady Konstal w Chorzowie. 13N to pierwszy polski tramwaj szybkobieżny. Wyprodukowano 836 egzemplarzy^[3].

Konstal 13N^[1][2]

Dwuwagonowy skład 13N w al. „Solidarności” w Warszawie
Dane ogólne
Kraj produkcji	Polska
Producent	Konstal
Miejsce produkcji	Chorzów
Lata produkcji	1959–1969
Dane techniczne
Liczba członów	1
Długość	13 390 mm
Szerokość	2400 mm
Wysokość	3060 mm
Masa	17 500 kg
Rozstaw wózków	1435 mm
Rozstaw osi w wózkach	1900 mm
Układ osi	Bo’Bo’
Moc silników	4 × 41,5 kW
Typ silników	silniki prądu stałego LTa-220
Napięcie zasilania	600 V 660 V
Prędkość maksymalna	68 km/h
Wnętrze
Liczba miejsc siedzących	13N: 21 13NS: 21 13NSD: 22
Liczba miejsc ogółem	13N: 115 13NS: 117 13NSD: 123
Wysokość podłogi	850 mm

Wnętrze - widok w kierunku przodu

Wnętrze - widok w kierunku tyłu

Pulpit motorniczego

Geneza

Po zakończeniu II wojny światowej tabor polskich systemów tramwajowych wymagał odbudowy i modernizacji. W związku z tym w krótkim czasie uruchomiono produkcję tramwajów typu N i 4N, jednak były to tramwaje wolnobieżne, traktowane jedynie jako połowiczne rozwiązanie problemu. W 1948 r. Związek Przedsiębiorstw Komunikacyjnych rozpoczął prace związane ze stworzeniem koncepcji polskiego tramwaju szybkobieżnego. Miał on powstać w oparciu o używane tramwaje typu PCC ze Szwecji. Ten pomysł nie doczekał się jednak realizacji^[4].

W 1955 r. MPK Warszawa zakupiło w czechosłowackich zakładach Tatra Smíchov dwa tramwaje typu Tatra T1 w celu skopiowania niektórych rozwiązań konstrukcyjnych^[5]. Opracowano projekt tramwajów 11N dla Warszawy, który miał mieć aparaturę elektryczną z rozruchem automatycznym i 12N, który miał być jego uproszczoną wersją dla pozostałych miast w Polsce. Skonstruowanie prototypów było niemożliwe, ponieważ polski przemysł nie był w stanie wyprodukować w tym czasie nowoczesnej aparatury, a Tatra Smíchov nie wyraziła zgody na sprzedaż aparatury tramwajów T1^[3][6].

W 1957 r. zakupiono w belgijskiej firmie ACEC(inne języki) 25 kompletów aparatury elektrycznej, a następnie z uwzględnieniem jej parametrów stworzono projekt tramwaju 13N^[5][3].

Porównanie tramwajów typu T1 i 13N[7][8]
	T1	13N
Długość	13 300 mm	13 390 mm
Szerokość	2400 mm	2400 mm
Wysokość	3050 mm	3060 mm
Typ silników	TM 22	LTa-220
Moc silników	4 × 40 kW	4 × 41,5 kW
Aparatura elektryczna	TR32	ACEC/Woltan
Napięcie pokładowe	24 V DC	40 V DC
Prędkość maksymalna	60 km/h	68 km/h
Liczba miejsc siedzących	26	21
Liczba miejsc stojących	69	94

Konstrukcja

Prototypowy Konstal 13N w Warszawie

W porównaniu z Tatrą T1 zastosowano inny rodzaj aparatury elektrycznej, pantograf nożycowy zamiast pałąkowego, zmieniono wygląd zderzaków i kasety kierunkowej. Najbardziej widoczną różnicą jest brak czerwonej, pięcioramiennej gwiazdy ponad kasetą.

13N to silnikowy wagon tramwajowy wywodzący się konstrukcyjnie od Tatry T1, która z kolei była oparta na amerykańskiej koncepcji PCC. Jest to więc jednokierunkowy, jednoczłonowy, czteroosiowy tramwaj z dwoma dwuosiowymi wózkami i podłogą na jednym poziomie. Wózki napędzane są czterema silnikami prądu stałego typu LTa-220, przy czym na każdą oś przypada jeden silnik^[4]. Po prawej stronie nadwozia umieszczono troje czteroczęściowych drzwi harmonijkowych. Pierwotnie pierwsze i drugie drzwi służyły jako wyjściowe, a trzecie jako wejściowe.

Wewnątrz umieszczono tapicerowane siedzenia w układzie 1+1. Zimą przedział pasażerski ogrzewany jest ciepłym powietrzem wydzielanym przez silniki oraz rezystory rozruchowe, latem ogrzane powietrze kierowane jest na zewnątrz tramwaju. Oświetlenie przedziału pasażerskiego zasilane jest bezpośrednio z sieci trakcyjnej. W egzemplarzach prototypowych wnętrze oświetlały kinkiety, a w seryjnych szeregowo połączone plafoniery pracujące pod napięciem 127 V DC. Obwody niskonapięciowe zasila przetwornica wirowa napięciem 40 V DC^[4].

Tramwaje 13N początkowo wyposażone były w nożycowe odbieraki prądu, które z czasem zastąpiono odbierakami OTK-1, oraz w wyposażenie elektryczne ACEC. Od 1964 r. zamiast rozrusznika bębnowego ACEC zaczęto montować polski odpowiednik typu GBT-374 produkcji Woltanu^[3]. Motorniczy kieruje tramwajem za pomocą trzech pedałów nożnych – lewy jest czuwakiem, środkowy pełni funkcję hamulca, a prawy nastawnika jazdy. Na obu czołach tramwaju zamontowano gniazda sterowania wielokrotnego. Na przednim czele zlokalizowano jeden okrągły reflektor^[4].

Wersje

Oprócz podstawowej wersji 13N wyprodukowano także 3 składy 13NS+13NSD z rozrządem stycznikowym, przy czym wagony 13NSD były doczepami czynnymi, pozbawionymi stanowiska motorniczego. Wersją rozwojową miały być modele 14N i 14ND, ale powstały tylko prototypy przebudowane następnie na 13NS i 13NSD. Wykonano także prototypowy tramwaj przegubowy 15N^[9] – od wozu 102Na odróżniała go m.in. konstrukcja przegubu (brezentowa tkanina) i nastawnik (w formie kierownicy).

Dostawy

Państwo	Miasto	Typ	Lata dostaw	Liczba	Numery taborowe	Uwagi
Polska	Warszawa	13N	1959–1969	832		503 – prototyp	[1]
	konurbacja górnośląska	13N	1962	4	125–128		[10]
Łączna liczba:				836

Eksploatacja

Tramwaje 13N przeznaczone były dla Warszawy, ale 4 sztuki przebudowane na stycznikowe, identyczne z 13NS (jakkolwiek nigdy tego oznaczenia nie nosiły) otrzymał także GOP. Wozy prototypowe były testowane w Warszawie i Katowicach, tam jeździły także składy 14N+14ND i przegubowy 15N.

13N na przestrzeni lat poddawane były różnym modernizacjom. W Chorzowie do dziś pracuje jeden wóz techniczny przebudowany ze śląskiego 13NS, a Poznań posiadał w latach 1998–2011 jeden egzemplarz muzealny #115 wymieniony z Warszawą na wagon 102Na. Wagon poznański został w marcu 2008 odstawiony ze względu na zły stan techniczny, a w 2010 przekazany Szkole Aspirantów PSP jako treningowy^[11].

W nocy z 31.12.2012 na 1.01.2013, na okolicznościowej linii 13N, oficjalnie zakończono eksploatację tramwajów typu 13N w Warszawie^[12].

Wagony historyczne

Pochodzenie	Numer taborowy	Zdjęcie	Obecny właściciel	Typ	Rok produkcji	Historyczny od roku	Uwagi
Warszawa	115		Szkoła Aspirantów PSP w Poznaniu	13N	1965	1998	Od 2010 jako obiekt ćwiczeniowy na poligonie strażackim w Luboniu, wcześniej jako historyczny w Poznaniu.	[13]
	407		Tramwaje Warszawskie	13N	1967	2013		[14]
	503				1959	2013		[15]
	534			13NS	1968	1996		[16]
	535			13N	1968	2013		[17]
	642				1968	2012		[18]
	795				1969	1994		[19]
	821+818			13N	1969	2013		[20]
	308		Tramwaje Śląskie	13N	1967	2013		[21]
	400		MPK Kraków		1967		Wagon zakupiony w 2021 r. od osoby prywatnej z Gdańska, gdzie trafił z Warszawy w 2017 r.	[22][23]

Inne informacje

Zmodernizowany skład 13Nmod 821+818

• Wagony te były trzecim typem wózkowym w Warszawie (po wagonach wrocławskich typu Maximum firmy Falkenried oraz wagonach Tatra T1) dostarczonych po wojnie,
• Tramwaje w początkowym okresie były nazywane trumnami ze względu na swoją smukłość wynikającą z wózkowej konstrukcji, całkowicie je odróżniające od wagonów ostojnicowych,
• W 1994 zmodernizowano wagony 821 i 818 na typ 13Nmod. Wagonowi 821 zamontowano dwa reflektory a 818 zamieniono w doczepę czynną, na miejscu przodu zamontowano tył innego rozbitego wagonu przeznaczonego do kasacji. W składzie zamontowano drzwi odstawiane na zewnątrz, wymieniono też elektronikę. Skład 821+818 przez swój nietypowy wygląd nazywany jest „żabą”.
• Tym modelem tramwaju na warszawskiej linii 18 kieruje bohater serialu Miodowe lata, motorniczy Karol Krawczyk.
• W filmie animowanym Tytus, Romek i A’Tomek wśród złodziei marzeń profesor T’Alent przerobił wagon 13N nr 711 na wszechkosmiczny pojazd dla głównych bohaterów. Oryginalny 13N #711 został przyjęty na stan Tramwajów Warszawskich 7 grudnia 1968 i skreślony 12 lutego 1993. Wagony „sąsiedzkie”, tj. 710 i 712, pozostawały w eksploatacji kolejno do 1999 i 2011 roku.
• 5 stycznia 2013 ostatni raz można było się przejechać tramwajem typu 13N w ruchu liniowym. Od tego dnia tramwaje te można spotkać tylko podczas różnych imprez kulturalnych w Warszawie.

Zobacz też

• Lista tramwajów produkowanych w Polsce