Konwencjonalny charakter języka

Konwencjonalny charakter języka, niemotywowany charakter języka, arbitralny charakter języka – cecha języka polegająca na tym, że jest on systemem znaków opartym na umowie (konwencji) społecznej^[1], umożliwiającym wyrażanie treści za pomocą potencjalnie dowolnych (choć zakorzenionych w systemie języka) środków językowych^[2]. Nie ma bezpośredniego związku naturalnego (opartego na podobieństwie czy też ikoniczności^[3]) między znakiem językowym jako formą oznaczającą (dźwiękową, signifiant) a treścią oznaczaną (znaczeniem, signifié)^[1][4]. Świadectwem tego jest fakt, że różne języki (i ich odmiany) używają odmiennych określeń i struktur do przekazania tej samej treści, np.: pol. książka – fr. livre – niem. Buch – słow. dom – ang. house – fr. maison^[4][5].

Pewnymi wyjątkami od powyższej arbitralności są onomatopeje (np. kukułka), które wykazują związek imitacyjny względem pojęć oznaczanych, oraz wykrzykniki (np. oj, ach), powiązane z ruchami ekspresywnymi człowieka. Jednakże również te jednostki są ostatecznie konwencjonalizowane i przybierają różne formy w różnych językach świata^[4].

Konwencjonalność języka przejawia się również w tym, że jest on tworem przekazywanym za pośrednictwem tradycji społecznej, podobnie jak zwyczaje, wierzenia itp.^[1] Znaki językowe, pomimo swojego arbitralnego charakteru, nie poddają się łatwo zmianom^[6][7]. Każdy znak wykazuje bowiem względną trwałość (w krótkim odcinku czasu); zmiany są możliwe (mowa o produktywności bądź otwartości systemu), ale wymagają dłuższego okresu historycznego^[6]. Znak nie może być spontanicznym (nieutrwalonym) wytworem jednostki (musi być przyjęty w danej społeczności lub w pewnej dziedzinie wiedzy); ponadto jego postać powinna odpowiadać systemowi dźwiękowemu danego języka^[8].

Część językoznawców tezą o arbitralności uzasadnia odejście od preskryptywizmu i preskryptywnych koncepcji poprawności językowej^[9], a także odrzucenie koncepcji istnienia języków, dialektów i form językowych wyższych lub niższych z perspektywy czysto lingwistycznej (w oderwaniu od czynników społecznych)^[10]. Nieuwzględnianie arbitralnego charakteru języka odróżnia popularne postawy językowe, nastawione na wartościowanie różnych środków językowych (pod względem walorów logiczno-estetycznych), od naukowych poglądów językoznawczych^[11].

Termin „arbitralny” został wprowadzony przez Ferdinanda de Saussure’a, szwajcarskiego językoznawcę, który opracował teorię języka rozumianego jako system znaków^[12].