Pacta conventa

Pacta conventa (warunki uzgodnione, występuje także pisownia pakta konwenta^[1]) – umowa o charakterze publicznoprawnym podpisywana w czasie sejmu koronacyjnego przez każdego nowo wybranego w drodze wolnej elekcji króla. Umowy te redagowane były w czasie sejmu elekcyjnego przez reprezentantów izby poselskiej i senatu oraz przez reprezentantów kilku kandydatów na tron Rzeczypospolitej z osobna. W paktach konwentach znajdowały się osobiste zobowiązania króla. Ich treść odzwierciedlała program królewski w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury.

Ten artykuł dotyczy polskich umów. Zobacz też: umowa chorwacka o tej nazwie.

Pacta conventa Henryka Walezego

Pacta conventa w publikacji Statuta y Przywileie na Walnych Seymiech Koronnych od Roku Pańskiego 1550 aż do roku 1616 uchwalone (1616)

Historia

Zgodnie z postanowieniami pierwszych pactów conventów uchwalonych na polach między Zastowem i Grochowem oraz podpisanych w 1573 roku, król Henryk Walezy był zobowiązany do^[2]:

• kształcenia 100 polskich szlachciców we Francji na swój koszt,
• spłaty długów Zygmunta Augusta,
• utrzymywania przymierza polsko-francuskiego,
• sprowadzenia 4 tysięcy piechoty gaskońskiej przeciw Iwanowi Groźnemu,
• sprowadzenia uczonych z zagranicy do Akademii Krakowskiej,
• łożenia co roku na potrzeby Rzeczypospolitej 450 tysięcy złotych ze swoich własnych zasobów,
• wysłania na Bałtyk floty francuskiej,
• odbudowy floty polskiej,
• odrestaurowania Akademii Krakowskiej,

Zawarcie małżeństwa z Anną Jagiellonką, choć pierwotnie przewidywane, ostatecznie nie znalazło się w tekście umowy.

Wszyscy kolejni królowie podpisywali tekst, składający się zwykle z tekstu Artykułów henrykowskich, uzupełnionego o warunki dodatkowe, uzależniające władzę królewską od woli wyborców i przez to dodatkowo ją osłabiające.

Kandydat na króla	Miejsce podpisania	Data podpisania	Warunki szczególne	Wykonanie postanowień
Stefan Batory	Meggesz	16 lutego 1576	odbicie ziem zagarniętych przez Moskwę, wzmocnienie armii, ślub z Anną Jagiellonką[3], utrzymanie pokoju z Turcją, wypłacenie 200 tysięcy florenów na obronę kraju[4]	częściowe, zgodnie z rozejmem w Jamie Zapolskim
Zygmunt III Waza	Oliwa	7 października 1587	Przyłączenie Estonii do Rzeczypospolitej (Zygmunt wynegocjował usunięcie tego warunku), sojusz polsko-szwedzki, stworzenie floty na Bałtyku, budowa 5 zamków na pograniczu, umorzenie długów w Szwecji, gwarancja pokoju religijnego[5]
Władysław IV Waza	Kraków	14 listopada 1632	utworzenie floty, budowy czterech zamków, fortyfikacji zamku w Kamieńcu oraz stworzenie nowoczesnego zaplecza wojskowego, uspokojenie nieporozumień pomiędzy dyzunitami i unitami, zapobiegnięcie wojnie ze Szwecją i Rosją, stworzenie szkoły rycerskiej[6]

W myśl Konstytucji 3 maja z 1791 roku pacta conventa pozostały w mocy.