Pasaż Simonsa w Warszawie

Pasaż Simonsa – wielofunkcyjny kompleks handlowo-usługowy, który w latach 1903–1944 znajdował się u zbiegu ulic Długiej i Nalewek (obecnie ulica Stare Nalewki) w Warszawie.

Pasaż Simonsa

Pierwszy budynek Pasażu Simonsa na rogu ulic Długiej i Nalewek, początek XX wieku
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Adres	ul. Długa 50/ul. Nalewki 2
Inwestor	Albert Simons
Rozpoczęcie budowy	1900
Ukończenie budowy	1903, 1904–1906
Zniszczono	1939, 1944
Położenie na mapie Warszawy Pasaż Simonsa
Położenie na mapie Polski Pasaż Simonsa
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Pasaż Simonsa
52°14′44,267″N 21°00′05,292″E

Wypalony południowy budynek Pasażu Simonsa (1939)

Historia

1903–1944

Pasaż Simonsa składał się z dwóch budynków^[1]. Pierwszy z nich został ukończony w 1903 roku w miejscu po rozebranym kościele i klasztorze sióstr Brygidek^[2] u zbiegu ulic Długiej i Nalewek. Nowatorski wówczas projekt przygotowany przez architekta inż. Terleckiego^[3] powstał na zlecenie berlińskiego kupca Alberta Simonsa^[4].

W latach 1904–1906 od strony Nalewek dobudowano drugi, sześciopiętrowy gmach. Pomiędzy budynkami biegła ulica Wyjazd^[4].

Oprócz lokali handlowych w Pasażu Simonsa znajdowały się również biura, m.in. przed wybudowaniem własnego gmachu przy ul. Leszno w starszym budynku miał tam siedzibę Sąd Grodzki^[5]. W kompleksie mieścił się także największy warszawski żydowski klub sportowy Makabi Warszawa^[6], w tym dwie sale do ćwiczeń – gimnastyczna i bokserska^[7].

Starsza część kompleksu została zbombardowana w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939^[8]. Została spalona, a następnie częściowo rozebrana. Pozostawiono jedynie fragment budynku wzdłuż ulicy Nalewki^[9]. W marcu 1943 w pobliżu kompleksu, na skrzyżowaniu ulic Bielańskiej i Długiej z ul. Nalewki, miała miejsce akcja pod Arsenałem^[10].

Podczas powstania warszawskiego w sierpniu 1944 roku nowsza część Pasażu Simonsa stanowiła polską redutę blokującą Niemcom dostęp do Starego Miasta^[11]. W jej piwnicach znajdował się powstańczy punkt sanitarny oraz schron dla ludności cywilnej^[12]. Gmach był wielokrotnie bombardowany i ostrzeliwany, a 19 lub 20 sierpnia został poważnie uszkodzony wybuchem pojazdu Borgward IV^[12]. 31 sierpnia budynek uległ zawaleniu wskutek nalotu niemieckich stukasów. Pod gruzami zginęło ok. 300 osób, w większości broniących reduty żołnierzy batalionu „Chrobry I”^[13].

Osobny artykuł: Zbombardowanie Pasażu Simonsa.

Po 1944 roku

Po wojnie żadna z części Pasażu Simonsa nie została odbudowana. W 1947 roku z ruin i piwnic nowszej części wydobyto 99 ciał^[12].

Po gmachu pozostały ślady w postaci szczątków konstrukcji (fragmenty żelbetowych słupów) oraz zawalone piwnice. Teren włączono do Ogrodu Krasińskich i stworzono tam miejsce pamięci eksponujące artefakty.

Plany zbudowania na północnej części działki zajmowanej przez Pasaż Simonsa apartamentowca zostały w 2017 oprotestowane przez Związek Powstańców Warszawskich^[14]. Zdaniem powstańców w tym miejscu miały znajdować się szczątki ponad 200 osób, żołnierzy i osób cywilnych, które zginęły tam w sierpniu 1944^[15]. Domagali się oni wstrzymania budowy do czasu przeprowadzenia badań archeologicznych mających na celu ustalenie dokładnego miejsca spoczynku poległych^[15]. Zdaniem inwestora działka, na którym miał powstać apartamentowiec, znajduje się w miejscu starszej, południowej części Pasażu Simonsa i dawnej ul. Wyjazd, gdzie nie powinny znajdować się szczątki ludzkie z 1944 roku^[16]. W lipcu 2017 wojewódzki konserwator zabytków wszczął procedurę wpisania terenu do rejestru zabytków^[16]. Podczas zakończonych w sierpniu 2017 prac archeologicznych w miejscu planowanej inwestycji nie znaleziono ludzkich szczątków^[17], a teren wyłączono spod opieki konserwatora. Budynek apartamentowy zrealizowano w III kwartale 2019^[18]

W 2024 na południowej części działki rozpoczęła się budowa drugiego apartamentowca^[19]; jego zaokrąglony narożnik stanowi nawiązanie do architektury Pasażu Simonsa^[20].

Upamiętnienia

• Dwie tablice Tchorka umieszczone w latach 50. przy ul. Długiej róg Bohaterów Getta (wolno stojąca) oraz na ścianie bloku przy al. „Solidarności” 66 (od strony ul. Długiej)^[21].
• Pomnik ufundowany przez żołnierzy batalionu „Chrobry I” upamiętniający śmierć ok. 200 ich kolegów, odsłonięty 31 sierpnia 1989^[2][22].
• W 2019 Rada Miasta nadała nazwę Pasaż Simonsa ciągowi pieszemu biegnącemu przez teren nieistniejącego kompleksu, od ul. Długiej do Ogrodu Krasińskich^[23].