Pierwszy powszechny spis ludności

Pierwszy powszechny spis ludności – pierwszy spis powszechny przeprowadzony przez odrodzone państwo polskie 30 września 1921 roku.

Zaświadczenie otrzymania Odznaki pamiątkowej za pracę przy spisie powszechnym w 1921 r. dla Tadeusza Goetzendorf-Grabowskiego (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu)

Plan i forma

Podstawą prawną do przeprowadzenia spisu była ustawa z 21 października 1919 r. o organizacji statystyki administracyjnej^[1]. W art. 6 tej ustawy ustalono, że pierwszy spis ma być dokonany w ciągu roku 1920, kolejny 31 grudnia 1930 r. a następne co 10 lat. Pierwotny termin nie doszedł do skutku, ze względu na niestabilną sytuację Polski w tym okresie (m.in. wojna polsko-bolszewicka, powstania śląskie); dlatego też nowelizacja z dnia 13 maja 1921 roku^[2] zmieniła termin pierwszego spisu na dzień 30 września 1921 r.

Spisem objęto cały obszar Rzeczypospolitej, nie objęto natomiast terenów, które włączono w jej granice rok później: czyli pruskiej części Górnego Śląska objętego powstaniami śląskimi i Wileńszczyzny (Litwa Środkowa), objętej sporem z Litwą (zobacz: konflikt polsko-litewski, bunt Żeligowskiego).

Zakres tematyczny spisu brał pod uwagę specyficzną sytuację demograficzną państwa przystępującego do integracji po okresie rozbiorów, nie posiadającego prawie żadnych informacji o swojej ludności. Spis zawierał pytania o podstawowe cechy demograficzne, takie jak płeć, data urodzenia, stan cywilny, narodowość, język ojczysty i wyznanie, wykształcenie, charakterystykę zawodową ludności, inwalidztwo i sieroctwo, sytuację mieszkaniową i rolnictwo. Pytania dotyczyły także miejsca urodzenia, cech etnicznych (wyznanie, obywatelstwo, język ojczysty, narodowość), umiejętności czytania i poziomu wykształcenia, sieroctwa dzieci do 16 lat oraz ułomności fizycznych (głuchota, niemota, ślepota, brak kończyn). Dalsze pytania dotyczyły zawodu głównego (źródła utrzymania) i pobocznego w chwili spisu i zawodu głównego w chwili wybuchu I wojny światowej, posiadanych zwierząt gospodarskich, obszaru gospodarstwa i struktury użytkowania ziemi. Osobny formularz dotyczył zamieszkiwanych budynków.

Wyniki

Wyniki pierwszego powszechnego spisu ludności zostały publikowane w serii Statystyka Polski w 29 tomach, z których ostatni został wydany w 1932 roku. Spis został uznany za dość niereprezentatywny już wkrótce po jego przeprowadzeniu, gdyż wkrótce po nim nastąpiły znaczące zmiany demograficzne, m.in. na skutek przybycia ok. 500 000 repatriantów z terenów sowieckich i nasilonych migracji wewnętrznych w kraju, w którym dopiero co znikły granice zaborców. Dodatkowe wątpliwości budziły niedociągnięcia organizacyjne. Problemem była także nieufność wobec ankieterów, szczególnie widoczna na ziemiach wschodnich; problemy wynikały także z niewiedzy drobnych rolników co do ilości posiadanej ziemi. Zwłaszcza statystykę narodowościową na terenach wschodnich uznaje się za dość problematyczną.^{[potrzebny przypis]}

Spis okazał się dużym wyzwaniem dla istniejącego zaledwie od 1918 roku Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), który był odpowiedzialny za przygotowanie merytoryczne i organizacyjne tego przedsięwzięcia. W spis było zaangażowanych około 70 000 komisarzy spisowych, kadra referentów spisowych, przedstawiciele lokalnej władzy wojskowej, sołtysi, wójtowie lub ich zastępcy. Spis został poprzedzony kampanią informacyjną. Władze państwowe wydały ulotkę informacyjną, ukazała się też broszura „Pierwszy spis ludności”. GUS organizował konferencje prasowe, spotkania informacyjne, przygotowywał materiały i artykuły prasowe. Zadbano o to by komisarzami spisowymi zostawały osoby cieszące się poważaniem, obdarzone zaufaniem i mające w swoich środowiskach pewien autorytet. Wprawdzie obowiązek współpracy z komisarzami spisowymi i udzielania prawdziwych informacji wynikał z rozporządzenia Rady Ministrów z 9 czerwca 1921 r. w sprawie przeprowadzania powszechnego spisu ludności^[3], pod groźbą kary finansowej, jednak zdawano sobie sprawę, że powodzenie tego przedsięwzięcia jest uzależnione od przychylnego nastawienia ludności i zaangażowania.

Narodowości według spisu

Razem	Polacy	Ukraińcy[a]	Żydzi	Białorusini	Niemcy	Litwini[b]	Rosjanie	"Tutejsi”	Czesi	Inni	Niewiadoma
25 694 700	17 789 287	3 898 428	2 048 878	1 035 693	769 392	24 044	48 920	38 943	30 628	9856	631
100%	69,23%	15,17%	7,97%	4,03%	2,99%	0,09%	0,19%	0,15%	0,12%	0,04%	~0,002%

Wyznania według województw

Województwo	populacja	Wyznanie
		rzymskokatolickie	mojżeszowe	prawosławne	grekokatolickie	ewangelickie	inne
białostockie	1 305 284	894 227	193 963	197 392	-	13 075	4 690
kieleckie	2 535 781	2 220 902	300 489	-	-	-	14 151
lubelskie	2 087 951	1 619 755	287 639	152 589	-	17 065	-
łódzkie	2 252 769	1 734 117	326 973	-	-	171 169	12 024
miasto stołeczne Warszawa	936 713	597 798	310 322	5 753	-	18 070	4 770
warszawskie	2.112.798	1 802 427	203 425	4 637	-	87 427	12 475
Województwa wschodnie
nowogródzkie	822 106	323 728	74 334	421 247	-	-	1776
poleskie	880 898	68 698	110 639	697 373	-	3 804	-
wołyńskie	1 437 907	166 512	164 740	1 066 842	-	36 695	-
Województwa zachodnie
pomorskie	935.643	744.699	2.927	-	-	183.678	4.140
poznańskie	1 967 865	1 632 087	10 397	-	-	321 564	-
Województwa południowe
krakowskie	1 992 810	1 779 889	152 926	-	52 864	5 708	-
lwowskie	2 718 014	1 264 162	313 206	-	1 126 207	12 403	-
stanisławowskie	1 348 580	195 706	145 226	-	996 306	10 270	-
tarnopolskie	1 428 520	447 810	128 965	-	847 907	2 825	-
Polska

Zobacz też

Zobacz multimedia związane z tematem: Spis powszechny 1921-zeszyty Statystyka Polski

• Drugi Powszechny Spis Ludności (1931)

Uwagi

1. W nomenklaturze spisu "narodowość rusińska".
2. Dane nie obejmują miasta Wilna, powiatów Wilno-Troki, Oszmiana i Święciany Ziemi Wileńskiej oraz Górnego Śląska.