Pożegnanie Ojczyzny

Polonez a-moll „Pożegnanie Ojczyzny” (fr. Polonaise „Les adieux à la Patrie”)^[1], znany jako Polonez Ogińskiego – polonez fortepianowy w tonacji a-moll przypisywany Michałowi Kleofasowi Ogińskiemu. Jeden z najbardziej znanych polskich polonezów.

Pożegnanie Ojczyzny

Polonez a-moll

Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.

Kwestia autorstwa

Michał Kleofas Ogiński, rzekomy kompozytor poloneza „Pożegnanie Ojczyzny”

W powszechnej świadomości polonez uchodzi za dzieło Michała Kleofasa Ogińskiego. On sam jednak nigdy nie wspomniał o skomponowaniu tego utworu, choć wzmiankował inne swoje dzieła^[2]. Nie istnieje autograf tej kompozycji^[3]. Polonez miał zostać napisany i wydany drukiem w roku 1794, w roku insurekcji kościuszkowskiej, której uczestnikiem był Ogiński i po której był zmuszony wyjechać z Polski^[4]. W rzeczywistości Ogiński napisał wówczas marsza wojskowego, a nie poloneza^[2]. Najstarszy przekaz utworu pochodzi z 1829 roku i został wydany anonimowo w tonacji g-moll w wersji na siedmiostrunową gitarę rosyjską przez Andrieja Sychrę^[5]. W wersji na fortepian polonez został opublikowany około 1831 roku przez Kacpra Napoleona Wysockiego^[2][6].

Pierwsza publikacja poloneza z nazwiskiem Ogińskiego ukazała się około 1830–1836 roku. Była to wersja na gitarę sześciostrunową, przygotowana przez Ferdynanda Bielińskiego, zatytułowana Les Adieux^[5]. Około 1855 roku w Warszawie wydano wersję na fortepian, atrybuowaną Ogińskiemu, w redakcji Ignacego Feliksa Dobrzyńskiego, który wprowadził daleko idące zmiany względem wersji Wysockiego^[2][7]. Pierwsza publikacja poloneza pod tytułem Pożegnanie Ojczyzny pochodzi dopiero z 1859 roku i została przygotowana przez kijowskiego wydawcę Antoniego Kocipińskiego^[2][8].

Utwór upowszechnił się pod nazwiskiem Ogińskiego. Jego autorstwo w 2023 roku obaliła muzykolog Agnieszka Leszczyńska, stwierdzając, że w świetle znanych źródeł dzieło należy przypisać Kacprowi Napoleonowi Wysockiemu^[2]. Wojciech Gurgul w 2024 roku przedstawił argumenty przeciwko autorstwu Wysockiego, jednak bez rozstrzygnięcia, kto skomponował poloneza^[5].

Charakterystyka ogólna

Należy do gatunku polonezów melancholijnych (a więc nie jest tańcem użytkowym, lecz stylizowanym), powstałego na przełomie XVIII i XIX wieku w okresie sentymentalizmu, kiedy w całej Europie styl klasyczny zaczął ustępować miejsca romantyzmowi.

Popularność

Jest to jeden z najbardziej znanych polonezów, zwłaszcza w Polsce, na Ukrainie i na Białorusi, w których jest traktowany jako melodia narodowa^[9]. Bywa również wykonywany jako pieśń m.in. do słów napisanych po polsku przez Halinę Szymulską i do białoruskich słów Wiaczesława Szarapowa (w wykonaniu zespołu Piesniary)^[10][11].

W XX wieku Polonez a-moll był powszechnie wykorzystywany w Polsce jako tradycyjna melodia do otwierającego tańca wykonywanego przez maturzystów na rozpoczęcie komersu, a później również na studniówkach.

Polonezem Ogińskiego orkiestra żegnała transatlantyk MS Batory w Gdyni^{[potrzebny przypis]}. Wykonywany jest też przy prezentacji organów w Świętej Lipce^[12]. Od 2023 roku wykonywany na prezentacjach organów bocznych archikatedry w Gdańsku Oliwie.

Utwór dał również nazwę pociągowi Polonez, który od 1973 do 2019 roku kursował na trasie Warszawa – Moskwa. Podczas odjazdu z Dworca Białoruskiego w Moskwie z głośników odtwarzana była melodia Poloneza Ogińskiego.

W latach 1991–1993, u zarania niepodległości Białorusi, pojawiały się także projekty uznania „Pożegnania Ojczyzny” za narodowy hymn Białorusi^[13][4]. Jako nieoficjalny hymn melodię Poloneza Ogińskiego wykorzystało Białoruskie Zrzeszenie Wojskowych (БЗВ) podczas składania publicznej przysięgi na wierność Białorusi, które miało miejsce na Placu Niepodległości w Mińsku dnia 8 września 1992 (w rocznicę bitwy pod Orszą z 1514 roku)^[14][15].

W kulturze

W 1937 roku ukazała się powieść historyczna Antoniego Wysockiego pt. Polonez Ogińskiego (Warszawa, wyd. F. Hoesick)^[16].

Utwór ten posłużył jako główny wątek radzieckiego filmu Polonez Ogińskiego (reż. Lew Gołub, prod. Belarusfilm, 1971) o pseudohistorycznej fabule. W czasie okupacji hitlerowskiej poloneza wykonuje na organach organista-Polak, ukrywający się (od września 1939 roku) w białoruskim Zdzięciole i pomagający radzieckim partyzantom. Film przyczynił się do niezwykłej popularności poloneza w krajach byłego ZSRR^[10].

Polonez był wykorzystywany również w polskich filmach, m.in. w Popiele i diamencie (reż. Andrzej Wajda, 1958), Matce swojej matki (reż. Robert Gliński, 1996) oraz Sali samobójców (reż. Jan Komasa, 2011)^[10].

Numizmatyka

Fragment szóstego taktu poloneza został przedstawiony w kolażu na odwrocie banknotu o nominalnej wartości 50 białoruskich rubli w 2009 roku.