Pogotowie Akcji Specjalnej

Pogotowie Akcji Specjalnej (PAS) – IV Oddział Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, w skład którego od lipca 1945 roku wchodziły oddziały partyzanckie, walczące z powstającymi strukturami reżimu komunistycznego w Polsce.

Pogotowie Akcji Specjalnej

Państwo	Polska
Historia
Data sformowania	1945
Data rozformowania	1956
Pierwszy dowódca	Włodzimierz Kozakiewicz
Dane podstawowe
Liczebność	200–300

Major „Barry” (drugi z lewej) wśród oficerów Grupy „Północ”

Struktura

Pierwszym szefem PAS był mjr Włodzimierz Kozakiewicz ps. „Barry” (do jego aresztowania w kwietniu 1945 roku), kolejnym – kpt. Jan Morawiec „Henryk”, „Remisz”, „Rębacz”, „Tajfun” (od kwietnia 1945 roku do marca 1946 roku)^[1].

Struktura terenowa PAS była jedynie częściowo zorganizowana.

• Obszar I (warszawski) składał się z okręgów: I (Warszawa), II (Olsztyn), III (Białystok). W Warszawie (Okręg I) komendantem PAS był Bolesław Stefański (od grudnia 1945 roku do aresztowania 1 czerwca 1946 roku). W Okręgu III PAS było organizowane przez komendanta tego okręgu Jana Szklarka (ps. „Roja”, „Kotwicz”, „Lis”, „Florian Lewicki”). Od 22 września 1945 roku szefem PAS Okręgu III był Romuald Rajs „Bury”.
• Obszar II (lubelski) składał się z okręgów: IV (Lublin) i V (Rzeszów). Szefem PAS Obszaru II był kpt. Zygmunt Wolanin. W 1945 roku organy komunistycznego bezpieczeństwa dokonały aresztowań wśród osób podejrzanych o tworzenie lub działanie w PAS. Zostały one skazane w tzw. procesie lubelskiego PAS. Dowódcami oddziałów PAS Okręgu V byli m.in. por. Stanisław Pelczar „Majka” i ppor. Bronisław Gliniak „Radwan”^[2]. Najprawdopodobniej komendantem PAS w Okręgu V (rzeszowskim) od kwietnia 1946 roku był por. Ludwik Więcław.
• Obszar III (Kielce-Radom-Kraków-Śląsk): w Okręgu VI (Kielce) PAS było organizowane bez powodzenia przez Lechosława Roszkowskiego „Tomasza”, jedynie na Śląsku (Okręg VIII) istniała komenda PAS do marca 1946 roku
• Obszar IV również nie został zorganizowany, składał się z okręgów IX (Łódź), X (Poznań) i XI (Opole).
• Obszar V (pomorski), okręgi: XII (Gdańsk), XIII (Pomorze), XIV (Szczecin). W Okręgu XIV istniała komenda PAS, na jej czele stał „Henryk” (NN)^[3].

W latach 1946–1948 istniały również inne okręgi, m.in.: „XVI” (Północne Mazowsze) dowodzony przez kpt. Zbigniewa Kuleszę, później por. Józefa Kozłowskiego^[4], „XXIII” (Zachodnie Mazowsze), dowodzony przez por. Stefana Bronarskiego „Liścia”^[5] (ten ostatni okręg nie używał nazwy PAS).

Liczebność oddziałów PAS dochodziła początkowo do 200–300^[6]. Prowadziły zacięte walki z grupami operacyjnymi NKWD, UB, KBW, MO i ORMO, rzadziej z oddziałami ludowego Wojska Polskiego. W większości okręgów działało po kilka-kilkanaście oddziałów PAS NZW o liczebności od 20 do 200-300 (np. 3 Wileńska Brygada NZW liczyła 180 żołnierzy^[7]). Mniejsze, kilku-, kilkunastoosobowe oddziały PAS przetrwały do początku lat 50., głównie w Okręgu III (białostockim) i na Mazowszu^[8]. Ostatnia z komend dowodzących PAS, Komenda Powiatowa NZW w Bielsku Podlaskim ujawniła się dopiero jesienią 1956 roku.

Oddziału PAS NZW blisko współdziałały z oddziałami NSZ, a często były jednocześnie podporządkowane obu tym strukturom^[7].

Niektórzy żołnierze PAS

• w II Okręgu
  • Roman Jaroszyński
  • Stanisław Kaczmarczyk
  • Kazimierz Łuszczyński
  • Zygmunt Roguski
  • Władysław Ulanowski
  • Zygmunt Wolanin
  • Władysław Żwirek
  • Eugeniusz Zarębiński
• w III Okręgu
  • Karol Sęk
• w XIII Okręgu
  • Bolesław Częścik
• w „XVI” Okręgu
  • Bolesław Częścik
  • Mieczysław Dziemieszkiewicz „Rój”
  • Józef Kozłowski
  • Stanisław Kutryb
• w „XXIII” Okręgu
  • Józef Boguszewski

Upamiętnienie

W 2009 roku Telewizja Polska przystąpiła do realizacji filmu pt. Historia Roja, czyli w ziemi lepiej słychać, poświęconego losom partyzantów, którzy do 1951 roku przeciwstawiali się kształtowaniu nowego ustroju w Polsce. Film wyreżyserował Jerzy Zalewski. Głównym bohaterem filmu jest Mieczysław Dziemieszkiewicz^[9]. Ponieważ realizacja filmu przeciągała się kilka lat, powstała inicjatywa Ratujmy Roja, której organizatorzy samodzielnie zbierali środki na ukończenie filmu. 1 marca 2014 roku ogłoszono zawieszenie zbiórki^[10]. Premiera ostatecznie odbyła się 4 marca 2016 roku, a dystrybutorem filmu jest Kino Świat. TVP1 w 2017 roku pokazała 5-odcinkowy serial, który jest rozwinięciem filmu kinowego.

Zobacz też

• Żołnierze wyklęci