Powiat wołkowyski

Powiat wołkowyski – jednostka administracyjna z siedzibą w Wołkowysku, w latach 1919–1920 pod polską administracją, w okręgu brzeskim Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, w latach 1920–1921 w okręgu nowogródzkim, w latach 1921–1939 (1945) w województwie białostockim II Rzeczypospolitej.

Powiat wołkowyski

powiat
Państwo	Polska
Województwo	białostockie
Siedziba	Wołkowysk
Powierzchnia	3938 km²
Populacja (1931) • liczba ludności	171 300
• gęstość	43 os./km²
Położenie na mapie województwa

Wcześniej powiat w płn.-wsch. części guberni grodzieńskiej, utworzony na miejsce wołkowyskiego starostwa grodowego Rzeczypospolitej. Pokrywa się częściowo z dzisiejszym rejonem wołkowyskim na Białorusi. Niewielki, zachodni skrawek powiatu, który pozostał na terytorium Polski, wchodzi obecnie w skład powiatów białostockiego i hajnowskiego.

Historia

7 czerwca 1919 roku powiat wołkowyski został włączony do nowo utworzonego okręgu brzeskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich^[1]. 20 grudnia 1920 wszedł w skład okręgu nowogródzkiego^[2]. 19 lutego 1921 roku został przyłączony do województwa białostockiego^[3].

W wyniku napaści ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r. obszar powiatu znalazł się pod okupacją sowiecką. 2 listopada władze sowieckie włączyły go w skład Białoruskiej SRR. Była to decyzja niezgodna z prawem międzynarodowym i jako taka nie została uznana przez władze Polski i społeczność międzynarodową. W czasie II wojny światowej większość państw świata uznawała powiat wołkowyski jako okupowane terytorium Polski.

Powiat formalnie przestał istnieć w 1945 roku, kiedy to nowe, komunistyczne władze Polski oficjalnie uznały jego podział między Polskę i ZSRR. Większość jego obszaru znalazła się na terytorium Białoruskiej SRR.

W składzie Polski pozostał jedynie niewielki zachodni skrawek powiatu^[4]:

• cała gmina Tarnopol,
  • włączono głównie do gminy Michałowo w powiecie białostockim (gromady Bołtryki, Bondary, Odnoga, Suszcza i Tanica), oraz do nowo utworzonej gminy Narewka w powiecie bielskim (gromady Eliaszuki, Grodzisk, Leśna, Lewkowo Nowe, Lewkowo Stare, Łuka, Mikłaszewo, Nowiny, Planta, Siemianówka i Tarnopol);
• 18 z 22 gromad gminy Jałówka (z siedzibą łącznie),
  • włączono głównie do gminy Michałowo (15 z 16 gromad) oraz wyjątkowo do gminy Gródek (gromada Kituryki) w powiecie białostockim;
• osada Rękaw z gminy Świsłocz,
  • włączono do gminy Michałowo w powiecie białostockim.

Demografia

Według tezy Alfonsa Krysińskiego i Wiktora Ormickiego, część terytorium powiatu (gminy: Zelwa, Zelzin, Sławatycze, Łysków, Podorosk i Międzyrzecz) wchodziła w skład tzw. zwartego obszaru białoruskiego, to znaczy Białorusini stanowili na nim narodowość dominującą. Pozostałe gminy powiatu należały do tzw. zwartego obszaru białorusko-polskiego, to znaczy prawosławna ludność białoruska zamieszkiwała jedynie tereny wiejskie, zaś w większych miejscowościach dominowali Polacy^[5].

Według spisu ludności w grudniu 1919 roku powiat wołkowyski okręgu brzeskiego ZCZW zamieszkiwało 97 215 osób. Na jego terytorium znajdowały się 794 miejscowości, z których 7 miało 1–5 tys. mieszkańców i 1 miała ponad 5 tys. mieszkańców. Był nią Wołkowysk z 8472 mieszkańcami^[6].

Według spisu powszechnego z 1921 roku, powiat w ówczesnych granicach zamieszkiwało 115261 osób, w tym 80198 (69,6%) Polaków, 23933 (20,8%) Białorusinów, 10704 (9,3%) Żydów, 316 (0,3%) Rosjan, 51 Rusinów, 25 Niemców, 9 Litwinów, 9 Tatarów, 2 Finów, 2 Łotyszy, 1 Francuz, 1 Szwed i 10 osób o nie ustalonej narodowości^[7].

Religia

Według spisu powszechnego z 1921 roku, 53308 (46,2%) mieszkańców powiatu w ówczesnych granicach wyznawało rzymski katolicyzm, 47954 (41,6%) prawosławie, 13672 (11,6%) judaizm, 260 protestantyzm, 31 islam, 26 greko-katolicyzm, 758 (0,7%). W przypadku 10 osób nie ustalono wyznania^[7].

Oświata

W powiecie wołkowyskim okręgu brzeskiego ZCZW, w roku szkolnym 1919/1920 działało 48 szkół powszechnych i 1 szkoła średnia. Ogółem uczyło się w nich 3142 dzieci i pracowało 69 nauczycieli^[8].

Miasta i gminy

Poniższa tabela podaje podstawowe dane dla miast i gmin powiatu wołkowyskiego według stanu z 30 września 1921 roku^[7].

No	Jednostka	Siedziba władz	Rodzaj    jednostki	Ludność	Budynków mieszkal-nych	Miejsco-wości
1	Świsłocz	Świsłocz	miasto	2935	356	1
2	Wołkowysk	Wołkowysk	miasto	11100	1143	1
3	Zelwa	Zelwa	miasto	2064	278	1
1	Biskupice	Wołkowysk	gmina wiejska	3481	576	31
2	Izabelin	Izabelin	gmina wiejska	4676	830	87
3	Jałówka	Jałówka	gmina wiejska	6662	1367	51
4	Krzemienica	Krzemienica	gmina wiejska	10992	1881	62
5	Łysków	Łysków	gmina wiejska	5049	1035	67
6	Międzyrzecz	Międzyrzecz	gmina wiejska	4577	869	65
7	Mścibów	Mścibów	gmina wiejska	8587	1500	60
8	Piaski	Piaski	gmina wiejska	8276	1470	76
9	Podorosk	Podorosk	gmina wiejska	3242	565	39
10	Porozów	Porozów	gmina wiejska	9017	1799	86
11	Roś	Roś	gmina wiejska	5594	1111	71
12	Słowatycze	Słowatycze	gmina wiejska	2639	648	33
13	Święcica	Święcica Wielka	gmina wiejska	3875	714	42
14	Świsłocz	Świsłocz	gmina wiejska	8195	1401	122
15	Tarnopol	Tarnopol	gmina wiejska	3305	683	38
16	Tereszki	Werejki	gmina wiejska	5572	969	52
17	Zelwa	Zelwa	gmina wiejska	3218	540	24
18	Zelzin	Zelzin	gmina wiejska	2205	440	33

Zmiany administracyjne 1920–1933

30 grudnia 1922 zniesiono trzy gminy (Słowatycze, Święcica i Zelzin), utworzono jedną (Szydłowicze) oraz dokonano licznych zmian terytorialnych między gminami^[9]:

Z gminy	Do gminy	Gromady (miejscowości)
Tereszki	Roś	Dychnowicze (wieś Dychnowicze, wieś i gajówka Ignatowce)
Tereszki	Roś	Olchowo (wieś Olchowo)
Roś	Biskupice	Kołłątaje (wieś Kołłątaje, folwarki Kołłątaje, Łozy i Zygmuntowo, oraz osada Kołłątaje)
Roś	Biskupice	Liczyce (wieś Liczyce)
Roś	Biskupice	Piataki (wieś Piataki)
Roś	Biskupice	Skuraty (wieś Skuraty)
Krzemienica	Biskupice	Szaulicze (wieś Szaulicze Rządowe, kolonię i folwark Jundziłowszczyzna oraz kolonie Nemejkowszczyzna i Hajki)
Mścibów	Biskupice	Kościewicze (wieś Kościewicze)
Mścibów	Biskupice	Cimochy (wieś Cimochy)
Mścibów	Szydłowicze	Biegienie (wieś Bagienie)
Mścibów	Szydłowicze	Bierdziki (wsie Bierdziki i Niewiarówka)
Mścibów	Szydłowicze	Bobyle (wieś Bobyle)
Mścibów	Szydłowicze	Dziaki (wieś Dziaki)
Mścibów	Szydłowicze	Janowicze (wieś Janowicze)
Mścibów	Szydłowicze	Kosin (wsie Kosin, Menczele i Subacze)
Mścibów	Szydłowicze	Kukiełki (wieś Kukiełki)
Mścibów	Szydłowicze	Miełowce (wieś Miełowce)
Mścibów	Szydłowicze	Mosznie (wieś Mosznie [Moszny])
Mścibów	Szydłowicze	Orany (wsie Orany i Wilczuki)
Mścibów	Szydłowicze	Ostrowczyce (wieś Ostrowczyce)
Mścibów	Szydłowicze	Ozieranki (wsie Ozieranki Małe, Ozieranki Wielkie i Bancerowszczyzna)
Mścibów	Szydłowicze	Piatczyce (wsie Piatczyce i Zieniowce)
Mścibów	Szydłowicze	Snopki (wieś Snopki)
Mścibów	Szydłowicze	Szydłowicze (wieś Szydłowicze)
Mścibów	Szydłowicze	Talkowce (wieś Talkowce)
Mścibów	Szydłowicze	Wiszniewicze (wieś Wiszniewicze)
Świsłocz	Mścibów	Olekszyce (wieś Olekszyce)
Świsłocz	Mścibów	Jatwieź (wieś Jatwieź)
Świsłocz	Mścibów	Nieścierowicze (wieś Nieścierowicze [Nestorowicze])
Porozów	Świsłocz	Michałki (wsie Michałki Wielkie i Michałki Małe oraz kolonia Izrael)
Jałówka	Tarnopol	Bołtryki (wsie Bołtryki i Rudnia)
Jałówka	Tarnopol	Bondary (wsie Bondary, Garbary i Rybaki)
Jałówka	Tarnopol	Tanica (wsie Bagniuki, Tanica Dolna i Tanica Górna)
Święcica	Biskupice	Choćkowce (wieś i folwark Choćkowce)
Święcica	Porozów	Hornostajewicze (wieś i folwark Hornostajewicze)
Święcica	Porozów	Kobuzie (wieś i folwark Kobuzie)
Święcica	Porozów	Kowale (wieś Kowale)
Święcica	Porozów	Kusińce (wieś Kusińce)
Święcica	Porozów	Puszczyki (wsie Puszczyki, Hruszczany i Zahorany oraz folwark Walickowszczyzna)
Święcica	Porozów	Sokolniki wieś (wieś Sokolniki I)
Święcica	Porozów	Sokolniki osada (wieś Sokolniki II)
Święcica	Porozów	Bobrowniki Wielkie (wieś Bobrowniki Wielkie)
Święcica	Porozów	Wierebiejki (wsie Wierebiejki i Bobrowniki Małe)
Święcica	Porozów	Wilejsze (wsie Wilejsze, Downary, Skrebły, oraz folwarki Wilejsze i Skrebły)
Święcica	Porozów	Tołoczmany (folwark Tołoczmany)
Święcica	Izabelin	Gieruciów (wsie Gieruciów I, Gieruciów II i Połujanki oraz folwark Gieruciów)
Święcica	Izabelin	Zadworzańce (wsie Zadworzańce i Sidorki)
Święcica	Izabelin	wieś Rakowszczyzna (włączona do gromady Machajły)
Święcica	Mścibów	Wierdomicze (wieś i folwark Wierdomicze)
Święcica	Mścibów	Nowosiółki (wsie Chilmonowce, Nowosiółki, Wielkie Sioło i Zarzeczany)
Święcica	Mścibów	Święcica Wielka (folwark Święcica Wielka)
Święcica	Mścibów	Święcica Mała (folwarki Święcica Mała i Marysin)
Święcica	Świsłocz	Łaszewicze (wsie Łaszewicze i Prazdniki)
Zelzin	Łysków	Krupa (wsie Krupa i Bojary oraz folwarki Brantowce i Krupa)
Zelzin	Łysków	Mozole (wieś Mozole oraz folwarki Celinowo, Szejpiaki i Wygoda)
Zelzin	Łysków	Zelzin (wsie Zelzin, Apelanowicze, Brantowce i Buszniaki, oraz folwarki Zelzin II, Jałowo i Włóki)
Zelzin	Łysków	Zieleniewicze (wsie Zieleniewicze, Zienowicze i Jaroszewicze oraz folwark Zieleniewicze)
Zelzin	Łysków	Szpaki (wieś Szpaki oraz folwark Zelzin I)
Zelzin	Podorosk	Kuziewicze (wieś Kuziewicze)
Zelzin	Podorosk	Hołowczyce (wsie Hołowczyce i Raczki, oraz folwark Danejkowszczyzna)
Zelzin	Podorosk	Hołowczyce osada (folwarki Hołowczyce i Natalin)
Zelzin	Podorosk	Mąciaki (wieś i folwark Mąciaki)
Zelzin	Podorosk	Konoplisko (folwarki Konoplisko, Michalin, Olesin i Tadzin)
Zelzin	Podorosk	wsie Hirycze i Zalesiany (włączone do gromady Todrosy)
Międzyrzecz	Zelwa	Karolin (wieś i folwark Karolin)
Międzyrzecz	Zelwa	Żerno II (folwark Żerno)
Słowatycze	Międzyrzecz	Agatowo (wieś Agatowo)
Słowatycze	Międzyrzecz	Cierechowicze (wieś oraz folwarki Komary, Michalin Mały i Szyrkowicze)
Słowatycze	Międzyrzecz	Mielachowicze (wieś i folwark Mielachowicze)
Słowatycze	Międzyrzecz	Jarutycze (wieś Jarutycze)
Słowatycze	Międzyrzecz	Pawłowicze (wsie Pawłowicze i Słowatycze, folwark Mazurkowszczyzna oraz osady Śmieck i Struga)
Słowatycze	Międzyrzecz	Zaprudzie (wieś Zaprudzie)
Słowatycze	Międzyrzecz	Chomicze (wieś Chomicze i osada Sieczyszcze)
Słowatycze	Międzyrzecz	Piczuki (wsie Piczuki i Owieczyce oraz folwark Ułasowszczyzna)
Słowatycze	Międzyrzecz	Iwaszkiewicze (wieś i folwark Iwaszkiewicze)
Słowatycze	Międzyrzecz	Koszele (wieś Koszele i folwark Meracze)
Słowatycze	Międzyrzecz	Rościewicze (wieś Rościewicze)
Słowatycze	Międzyrzecz	Pieniuha (wsie Pieniuha i Cyganówka oraz folwark Pieniuha)
Słowatycze	Międzyrzecz	Pietrowicze (wieś Pietrowicze)
Słowatycze	Międzyrzecz	Zieńkowce (folwark Zieńkowce)

W 1926 roku zlikwidowano status miejski Zelwy, włączając ją do gminy Zelwa^[10].

1 kwietnia 1927 część obszaru gminy Biskupice (część majątku Pietraszowce o obszarze 163 ha 3506 m²) włączono do Wołkowyska^[11].

Gromady

16 października 1933 gminy powiatu wołkowyskiego podzielono na 389 gromad^[12]:

Gmina	Liczba gromad	Gromady
Biskupice	22	Biskupice, Baczeńce, Cimochy, Choćkowce, Grudy, Janowo-Teklino, Jasienowica, Jatwieź, Kołłątaje, Kościewicze, Leśniaki, Liczyce, Oszmiańce, Olszymowo, Piataki, Piekary, Rupejki, Skuraty, Szaulicze, Wojtkiewicze, Wola i Zaleszany
Izabelin	22	Bohdzie, Chorużańce, Chorużewo, Dąbrowniki, Drohiczany, Gieruciów, Hryniewicze, Izabelin, Kamienica, Kobylaki, Korewicze, Łopienica Mała, Maciejowce, Michajły, Niziany, Pasutycze, Pawłowszczyzna, Sieheniowszczyzna, Szambelin, Truńce, Zabohonie i Zadworzańce
Jałówka	22	Bachury, Budy, Ciesówka, Ciwoniuki, Dreczany, Jałówka, Juszkowy Gród, Kituryki, Kondratki, Kuchmy, Leonowicze, Łuplanka, Niezbodzicze, Nowosady, Podozierany, Rakowszczyzna, Straszewo, Szymki, Wiejki, Wierobie, Zaleszany i Zareczany
Krzemienica	23	Awdziejewicze, Derkacze, Hryckiewicze, Jałucewicze, Kaniowce, Krzemienica Kościelna, Krzemienica Dolna, Lachowicze, Lebiady, Leonowicze, Podbołocie, Podhruszany, Rekście, Rohoźnica Mała[13], Rohoźnica Wielka, Rohoźnica os., Samarowicze, Stanielewicze, Wejszyce, Wiszniówka, Wojdziewicze, Wojniewicze i Zadworze
Łysków	25	Chaniewicze, Hrusk, Huta, Janin, Janopol, Kornedź, Krupa, Kuklicze, Liberpol, Ławrynowicze, Łysków, Mogilowce, Mosiewicze, Mozole, Nowiki, Ososzniki, Rozalin, Rudnia, Sobolki, Szpaki, Terechowicze, Wereszczaki, Wiljanowo, Zelzin i Zieleniewicze
Międzyrzecz	29	Agatowo, Bezwodne, Ceglewicze, Chomicze, Cierechowicze, Dobrosielce, Dziergiele, Iwaszkiewicze, Janowszczyzna, Jarutycze, Junkowszczyzna, Klepacze, Koszele, Kościewicze, Krzesła, Leszno, Mielachowicze, Międzyrzecz, Pawłowicze (ze Słowatyczami), Piczuki, Pieniuga, Pietrowicze, Rościewicze, Rudziewicze, Szyjki, Tałałajki, Zadworze, Zaprudzie i Zieńkowce
Mścibów	22	Andrzejewicze, Bagoń, Hniezno, Hołynka, Janysze, Jaryłówka, Jatwieź, Leśniki, Moczulisko, Montowty, Mścibów, Nieścierowicze, Nowosiółki, Ogrodniki, Olekszyce, Prudno, Rybaki, Szandry, Szuściki, Święcica Mała, Święcica Wielka i Wierdomicze
Piaski	30	Borki, Dominiszki, Dylewszczyzna, Gliniszcze, Honczary, Hryćki, Koladycze, Kopacze, Kukucie, Kutniki, Lada, Lichinicze, Ławry, Malkiewicze, Miżewo, Mosiewicze, Niewiarowicze, Osowlany, Pacewicze, Parafianowicze, Piaski, Pliszcza, Podwórna, Samojłowicze Dolne, Samojłowicze Górne, Siniewicze, Strubnica, Zabłocie, Zarudawie i Zelwiany
Podorosk	21	Daszkiewicze, Derenie, Dubicze, Dubowo, Hołowczyce, Hołowczyce os., Hołyszki, Hubczyce, Koniuchy, Konoplisko, Kuziewicze, Monciaki, Omszary, Poczerniejki, Podorosk, Sawonie, Siewoszki, Todrosy, Werusin, Wielka Wieś i Zadworzany
Porozów	36	Bierniki, Bobrowniki Wielkie, Bojare, Bojkiewicze, Chrustów, Dzieżkowce, Hornostajewicze, Kobuzie, Kołonna Mała, Kołonna Wielka, Kowale, Kropiwnica, Kulewicze, Kusińce, Leski wieś, Leski os., Lidziany, Mińków, Mosuszyn, Motosze, Narkiewicze, Nowosiółki, Nowy Dwór, Oszczep, Porozów, Pracucicze, Puszczyki, Sokolniki wieś, Sokolniki os., Studzienniki, Szurycze, Telaki, Terespol, Tołoczmany, Wierobiejki i Wilejsze
Roś	24	Andrusze, Bobłowo, Dychnowicze, Dzięciołowicze, Endrychowce, Krasne Sioło, Krzywonosy, Moczulno, Nowe Sioło, Nowosiółki I, Nowosiółki II, Olchowo, Pasynki, Podroś, Pohorany, Roś, Rybaki, Skrzybowo, Stańkowce, Studzieniec, Wiechotnica, Wierzbowo, Zahory i Zarzeczany I
Szydłowice	17	Biegienie Wielkie, Bierdziki, Bobyle, Dziaki, Janowicze, Kosin, Kukiełki, Miełowce, Mosznie, Orany, Ostrowczyce, Ozieranki, Piatczyce, Snopki, Szydłowice, Talkowce i Wiszniewicze
Świsłocz	37	Bortniki, Chańczyce, Czaplicze, Dobrowola, Dudzicze, Dworczany, Grycki, Hłuszki, Hołobudy, Horbacze, Hrycewicze, Hrynki I, Hrynki II, Jakuszówka, Jatwiesk, Jeziorzysko, Juszkiewicze, Klepacze, Kołosy, Kwatery, Lichosielce, Łaszewicze, Mańczyce, Michałki, Mieńki, Pacuje, Pawluszki, Połonka, Raniewicze, Romanowce, Rożki, Rudnia, Stoki, Syrojeżki, Widziejki, Zanki I i Zanki II
Tarnopol	16	Bołtryki, Bondary, Eliaszuki, Grodzisk, Leśna, Lewkowo Nowe, Lewkowo Stare, Łuka, Mikłaszewo, Nowiny, Odnoga, Planta, Siemianówka, Suszcza, Tanica i Tarnopol
Tereszki	28	Bojdaty, Duchowlany, Dulowce, Dziewiątkowce, Jeżowce, Kuropaty, Kuwieki, Kuźmicze, Leoniewicze, Lwówka, Maćkowce, Małafiowce, Milkowce, Myśluki, Nowosady, Nowosiółki, Ogrodniki, Połoszki, Pożarki, Słowiki, Sznipowo, Tereszki, Werejki, Załuczany, Zancewicze, Zubowszczyzna, Żarna i Żeniowce
Zelwa	15	Bereżki, Borodzicze, Chołstowo, Dołgopolicze, Horno, Karolin, Konno I, Konno II, Krzywokonno, Ławrynowicze, Nowosiółki, Zblany, Zelwa, Żerno I i Żerno II

Starostowie

• Bronisław Szymański (1920-)^[14]

Zobacz też

• Powiat wołkowyski (I Rzeczpospolita)
• Powiat wołkowyski (Imperium Rosyjskie)
• Rejon wołkowyski