Prokop z Gazy

Prokop z Gazy (ur. ok. 465, zm. ok. 528) – filozof bizantyński, kierownik szkoły retorycznej w Gazie, zwany „chrześcijańskim sofistą”.

Prokop z Gazy

Data i miejsce urodzenia	ok. 465 Gaza
Data i miejsce śmierci	528 Gaza
Język	grecki
Dziedzina sztuki	retor, filozof
Ważne dzieła
Kateny do Ośmioksiągu, Ksiąg Królewskich, Kronik, do Izajasza, Pieśni nad Pieśniami Metafrazy wierszy Homera

Życiorys

Informacje na temat Prokopa pochodzą z jego listów i z mowy pogrzebowej jednego z uczniów – Chorycjusza z Gazy. Urodził się około 465 roku w Gazie. Kształcił się w Aleksandrii i w młodym wieku zasłynął z wymowy. Około 20 roku życia został nauczycielem retoryki. Nie przyjął zaproszeń do objęcia katedr w Berycie, Antiochii i Tyrze. Po krótkim okresie nauczania w Cezarei osiadł na stałe w ojczystej Gazie, gdzie jako opłacany przez gminę sofista prowadził dużą szkołę. Na pewno nie został wyświęcony na księdza, a chociaż ożenił się, wiódł bardzo ascetyczny tryb życia. Jako oficjalny mówca miejski wygłosił po 501 roku mowę na odsłonięcie pomnika cesarza Anastazjusza. Zmarł w 528 roku^[1].

Twórczość

We wspomnianym wyżej panegiryku na odsłonięcie pomnika cesarskiego, Prokop wychwala wedle wzorów Izokratesa i Eliusza Arystydesa najpierw czyny wojenne cesarza, a potem pokojowe, całość zaś wieńczy idąc w tym za Grzegorzem z Nazjanzu obszerną synkrezą, w której porównuje Anastazjusza z Cyrusem, Agezylausem i Aleksandrem Wielkim i dowodzi jego wyższości nad nimi. Obszerna Monodia na zburzenie Antiochii wskutek trzęsienia ziemi, prawdopodobnie w 526 roku, przepadła. Zachowało się natomiast kilka mów szkolnych ekfraz i etopei, znalezionych w pismach Libaniusza. Spośród nich najbardziej zainteresował uczonych opis zegara^[2], wydany w Berlinie w 1917 roku przez H. Dielsa. Spośród pozostałych, ekfrazy poświęcone malowidłom mitologicznym w Gazie stanowią ważne źródło do historii malarstwa starożytnego^[3].

Tym samym czystym attycyzmem co panegiryk i deklamacje odznacza się zbiór 163 listów Prokopa o charakterze towarzyskim, grzecznościowym i nauczającym. Prawdopodobnie został on wydany jeszcze za życia autora, skoro w listach 97. i 155. wymazano imiona własne. Focjusz w cod. 160 poświadcza, że pisał on również Metafrazy wierszy Homera, przekształcając je na różne style prozą^[2]. Focjusz pisał o nich, że objawiają one najlepiej jego zdolności i wprawę. Jakkolwiek nie był kapłanem pozostawił po sobie zbiór obszernych komentarzy w formie katen do kilku ksiąg Starego Testamentu: Kateny do Ośmioksiągu, Ksiąg Królewskich, Kronik, do Izajasza, Pieśni nad Pieśniami. Ich pochodzenie tłumaczy się tym, że w szkole gazejskiej oprócz świeckich autorów komentowano również autorów biblijnych. W swoich komentarzach Prokop nie sięga jednak do wcześniejszych chrześcijańskich prac egzegetycznych, za przewodnika swojej pracy obierając sobie Filona z Aleksandrii^[4]. Z plagiatu Mikołaja z Metony znana jest treść polemiki Prokopa z neoplatonikiem Proklosem. Przypisywanie mu autorstwa podręcznika epistolografii budzi wątpliwości badaczy^[2].

Focjusz nazywa Prokopa φιλόπονος (pracowity). Współcześni rozchwytywali jego pisma. Od VII wieku chętnie je ekscerpowali bizantyńscy leksykografowie i antologiści, m.in. Maksym Wyznawca, Makary Chrysokefalos. XIII-wieczni retorzy stawiali go na równi z klasykami. Jego maniera stylistyczna niewątpliwie odpowiadała bizantyńskiej wrażliwości bardziej niż styl klasyczny^[5]

Mowę Prokopa na cześć cesarza (P. in imperatorem Anastasium Panegirycus) wydał w 1917 w Berlinie K. Kempen. Listy i mowy wydali w 1963 roku w Ettal A. Garzya i R.J. Loenertz pod tytułem P. Gazei epistolae et declamationes. Z katen – Catena in Ecclesiasten wydał S. Laenza^[3].