Samadhipada

Samādhi-pāda (sanskryt: समाधिपाद; pol. Księga o skupieniu) – pierwsza z czterech ksiąg Jogasutr Patańdżalego, jednego z najważniejszych traktatów klasycznej jogi indyjskiej. Składa się z 51 sutr (aforyzmów), w których autor definiuje jogę, opisuje naturę świadomości (citta) oraz przedstawia metody osiągania najwyższych stanów medytacyjnego skupienia (samādhi). Stanowi teoretyczny fundament dla całej ścieżki jogi opisanej w dalszych częściach dzieła.

Definicja i cel jogi

Księga rozpoczyna się od słynnej sutry definiującej istotę jogi:„yogaś citta-vṛtti-nirodhaḥ” – Joga jest powściągnięciem zjawisk świadomościowych (sutra 1.2). Celem jogi jest więc uspokojenie i ostateczne zatrzymanie nieustannych poruszeń, modyfikacji (vṛtti) świadomości (citta). Gdy to następuje, obserwator (draṣṭṛ), czyli prawdziwa jaźń (purusza), spoczywa w swojej właściwej naturze (sutra I.3). W przeciwnym razie utożsamia się on z nietrwałymi zjawiskami mentalnymi. Patańdżali wyjaśnia, że tylko świadomość jednolita, skupiona na jednym punkcie (ekāgra), prowadzi do tego celu.

Zjawiska świadomości (vṛtti)

Według sutry I.5, istnieje pięć rodzajów zjawisk świadomości (vṛtti), które mogą być „uciążliwe” (kliṣṭa, prowadzące do cierpienia) lub „nieuciążliwe” (akliṣṭa, prowadzące do wyzwolenia):

• Poznanie prawdziwe (pramāṇa) – oparte na postrzeganiu bezpośrednim (pratyakṣa), wnioskowaniu (anumāna) i świadectwie (āgama).
• Błąd poznawczy (viparyaya) – wiedza błędna, nieoparta na prawdziwej naturze rzeczy.
• Fantazjowanie (vikalpa) – wiedza oparta na pojęciach, które nie mają odniesienia w rzeczywistości.
• Sen głęboki (nidrā) – stan świadomości oparty na braku jakichkolwiek postrzeżeń.
• Przypomnienie (smṛti) – zachowanie w świadomości minionego doświadczenia^[1].

Zatrzymanie wszystkich tych poruszeń jest celem praktyki jogi.

Drogi do powściągnięcia świadomości

Patańdżali wskazuje dwie fundamentalne metody prowadzące do nirodhy (powściągnięcia):

Abhyāsa (sutry I.13–14) – wytrwała, nieprzerwana i pełna zaangażowania praktyka, której celem jest osiągnięcie stabilności i spokoju świadomości.

Vairāgya (sutry I.15–16) – bezpragnieniowość i nieprzywiązanie. Jest to stan, w którym jogin staje się obojętny na pragnienie obiektów zmysłowych (niższy stopień), a w końcu także na zjawiska duchowe i subtelne jakości natury (guṇa), co stanowi najwyższy stopień bezpragnieniowości.

Rodzaje samādhi

W Samādhi-pādzie opisane są dwa główne rodzaje skupienia:

Samprajñāta-samādhi (sutra I.17) – skupienie z oparciem lub z uświadomieniem, w którym świadomość pozostaje skierowana na jakiś obiekt. Posiada cztery poziomy, zależne od stopnia subtelności obiektu medytacji: vitarka (skupienie na zgrubnym aspekcie), vicāra (skupienie na subtelnym aspekcie), ānanda (skupienie na stanie błogości) i asmitā (skupienie na czystym poczuciu „jestem”).

Asamprajñāta-samādhi (sutra I.18) – skupienie bez oparcia lub bez uświadomienia. Jest to stan wyższy, osiągany po zaniku wszelkiej aktywności mentalnej, w którym w umyśle pozostają jedynie utajone wrażenia (saṃskāra). Ten rodzaj samādhi prowadzi bezpośrednio do wyzwolenia (kaiwalja).

Przeszkody (antarāya) na ścieżce jogi

Sutra 1.30 opisuje dziewięć głównych przeszkód (antarāya), które rozpraszają świadomość:

• choroba (vyādhi)
• otępienie (styāna)
• niezdecydowanie (saṁśaya)
• gnuśność/nieskupienie (pramāda)
• lenistwo (ālasya)
• niepowściągliwość zmysłów (avirati)
• błędne poznanie (bhrāntidarśana)
• nieosiągnięcie stopnia skupienia (alabdhabhūmikatva)
• brak stabilizacji (anavasthitatva)^[2].

Z tymi przeszkodami związane są też symptomy: cierpienie (duḥkha), złe samopoczucie (daurmanasya), drżenie ciała oraz zaburzenia oddechu. Zalecanym antidotum jest praktyka skupienia na jednym przedmiocie lub zasadzie (ekatattvābhyāsa) oraz oddanie się Bogu (Īśvara-praṇidhāna).

Filozoficzne tło

Ontologia: Puruṣa i Prakṛti

Podstawą systemu jogi jest dualizm filozofii sāṅkhya, który zakłada istnienie dwóch fundamentalnie różnych zasad rzeczywistości:

Puruṣa – czysta, bierna świadomość; wieczny i niezmienny „widz”.

Prakṛti – pierwotna, nieświadoma materia-natura, źródło całego wszechświata psychofizycznego, złożona z trzech sił lub jakości (guṇa): sattva (jasność, harmonia), radżas (ruch, namiętność) i tamas (bezwład, ciemność). Celem jogi jest viveka-khyāti – poznanie rozróżniające, prowadzące do uświadomienia sobie, że puruṣa jest całkowicie odrębny i niezależny od wszelkich przejawów prakṛti, w tym od zjawisk świadomościowych (citta). Samādhi jest kluczową drogą do osiągnięcia tego poznania.

Īśwara

Patańdżali wprowadza również pojęcie Īśwary (Pana) jako szczególnej drogi do osiągnięcia samādhi. W filozofii jogi Īśwara nie jest bogiem-stworzycielem, lecz „szczególną jaźnią” (puruṣa-viśeṣa), która jest wiecznie wolna od cierpienia (kleśa), karmy i jej skutków. Jest on wszechwiedzący i stanowi pierwotne źródło wiedzy dla wszystkich dawnych mistrzów^[3]. Jego symbolicznym wyrazem jest święta sylaba OM (praṇava). Sutry zalecają praktykę oddania się Īśwarze (Īśvara-praṇidhāna), która polega na powtarzaniu sylaby OM i kontemplacji jej znaczenia. Jest to skuteczna metoda usunięcia przeszkód na ścieżce jogi i osiągnięcia skupienia^[4].

Zobacz też

• Jogasutry
• Samādhi