Sankcje w prawie

W prawie wyróżnia się trzy rodzaje sankcji, przez które rozumie się negatywne konsekwencje za niezastosowanie się do dyspozycji norm prawnych^[1]:

• sankcje represyjne,
• sankcje egzekucyjne,
• sankcja nieważności^[2].

Sankcje represyjne polegają na stosowaniu środków o wysokim stopniu dolegliwości, mających na celu wyrządzenie komuś przykrości, w tym poprzez ograniczenie jego wolności lub zmniejszenie wartości jego majątku^[2].

Są to np.:

• wszelkiego rodzaju kary pieniężne (grzywna, kara umowna, jaka należy się niezależnie od wysokości poniesionej szkody, pozbawienie pracownika premii lub innej części wynagrodzenia, obowiązek zapłaty nawiązki, jaka z definicji jest wyższa niż wysokość powstałej szkody lub niezależna od niej, obowiązek zapłaty świadczenia pieniężnego na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej itp.)
• obowiązek zapłaty odszkodowania albo renty z tytułu wyrządzonej szkody lub zadośćuczynienia albo sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny z tytułu wyrządzonej krzywdy psychicznej; odebranie komuś wolności osobistej (kara pozbawienia wolności (tzw. potocznie więzienia), kara aresztu, zastosowanie wobec kogoś aresztu tymczasowego, areszt domowy)
• konieczności nieodpłatnego wykonywania prac społecznych (tzw. kara ograniczenia wolności); pozbawienie życia (kara śmierci)
• różnego rodzaju zakazy – np. zakaz prowadzenia pojazdów, zakaz wykonywania określonego zawodu albo pełnienia określonej funkcji (zwłaszcza kierowniczej w organach danego rodzaju), zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz wstępu na imprezy masowe, zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu, zakaz promocji lub reklamy, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego ze środków publicznych, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, zakaz dostępu do środków publicznych, zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których czyjś kraj jest członkiem
• wydalenie z jakiejś organizacji; złożenie kogoś z urzędu; przepadek przedmiotów lub korzyści majątkowej; pozbawienie praw publicznych lub wyborczych
• pozbawienie lub ograniczenie praw rodzicielskich
• podanie wyroku do publicznej wiadomości
• konieczność dokonania przeprosin (podania sprostowania)
• otrzymanie nagany lub upomnienia^[3]

Sankcje egzekucyjne polegają na przymuszeniu adresata prawa do dostosowania się przez niego do tego, czego prawo od niego wymaga, lub doprowadzaniu do stanu zgodności z prawem na jego koszt, w tym w celu zapewnienia wykonania sankcji represyjnej, jeśli ktoś nie poddaje się jej dobrowolnie^[4].

Są to np.

• użycie przymusu fizycznego (siły fizycznej)
• dokonywanie eksmisji z bezprawnie zajmowanego lokalu
• doprowadzenie do jakiegoś miejsca (np. sądu)
• przeprowadzenie wykonania zastępczego
• „automatyczne” pobranie odpowiedniej kwoty z czyjegoś rachunku bankowego lub z czyjegoś wynagrodzenia za pracę^[4]

Sankcja nieważności (zwana też czasem rygorem nieważności) polega na tym, że czynność prawna, przez którą można rozumieć zachowanie przewidziane przez prawo specjalnie do zgodnego z nim wywoływania określonych skutków prawnych (np. zawarta umowa, sporządzony testament, zawarte małżeństwo, oddanie głosu w wyborach), staje się z mocy prawa (ex lege) lub na żądanie drugiej strony albo osoby trzeciej, ewentualnie mocą decyzji sądu nieważna lub bezskuteczna względem jakichś osób^[4].

Sankcja restytucyjna – sankcja egzekucyjna, która ma na celu przywrócenie stanu, jaki poprzednio istniał^[4].

Sankcje bezwzględne i względne

• sankcje bezwzględne – są ściśle wyznaczone
• sankcje względne – pozostawiają jakąś swobodę przy ich wymierzaniu, zwłaszcza w drodze wyboru spośród podanych alternatyw^[4].

Sankcje sformalizowane i niesformalizowane

• sankcje sformalizowane – wymierzane są w przepisanej do tego procedurze
• sankcje niesformalizowane – wymierzane bez zachowania przepisanej na to procedury^[4].

W prawie sankcje są sformalizowane^[4].

Sankcje zinstytucjonalizowane i niezinstytucjonalizowane

• sankcje zinstytucjonalizowane – wymierzają je instytucje państwowe lub ich pracownicy/funkcjonariusze
• sankcje niezinstytucjonalizowane – wymierzane nie przez instytucje^[4]

W prawie sankcje są zinstytucjonalizowane^[4].

Sankcje skupione i rozsiane

• sankcje skupione – tylko niektóre podmioty mogą je wymierzać
• rozsiane – wymierzane przez różne podmioty^[4].

W prawie sankcje są skupione^[4].

Lex imperfecta i lex perfecta

Lex imperfecta (prawo niedoskonałe) – prawo (norma prawna), za którego naruszenie nie grozi żadna sankcja Lex perfecta (prawo doskonałe) – prawo, za którego naruszenie przewidziana jest sankcja^[5].

Lex plus quam perfecta i lex minus quam perfecta

Lex plus quam perfecta – prawo, jakiego przestrzeganie obwarowane jest zarówno sankcją nieważności, jak i sankcją represyjną Lex minus quam perfecta – prawo, którego nieprzestrzeganie zagrożone jest tylko sankcją represyjną, podczas gdy mogłoby ono być jeszcze zagrożone sankcją nieważności^[5].