Stowarzyszenie wyższej użyteczności

Stowarzyszenie wyższej użyteczności – status nadawany w Polsce w latach 1933–1989 stowarzyszeniom, których rozwój był szczególnie użyteczny dla interesu państwowego lub społecznego państwa, następnie do 1990 tytuł honorowy stowarzyszeń mających szczególne osiągnięcia w realizacji celów społecznych.

Podstawy prawne

Status stowarzyszenia wyższej użyteczności nadawany był na podstawie Prawa o stowarzyszeniach, wprowadzonego rozporządzeniem Prezydenta RP z mocą ustawy w 1932. Przyznanie statusu stowarzyszenia wyższej użyteczności następowało w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, wydanego na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych, postawiony w porozumieniu z zainteresowanymi ministrami. Uznaniu towarzyszyło nadanie stowarzyszeniu odpowiedniego statutu, regulującego w szczegółach jego byt prawny. Zmiany statutu odbywały się tym samym trybem co nadanie statutu^[1].

Stowarzyszenia wyższej użyteczności posiadały osobowość prawną. Mogły przyjmować zapisy i darowizny oraz nabywać majątek ruchomy i nieruchomy bez ograniczeń i bez potrzeby uzyskiwania zezwoleń, przewidzianych w przepisach specjalnych, regulujących sprawy zapisów i darowizn oraz nabywania majątku przez osoby fizyczne i prawne. Ponadto Minister Spraw Wewnętrznych i Minister Skarbu władni byli do udzielania stowarzyszeniom wyższej użyteczności szczególnych ulg i zwolnień w podatkach i opłatach państwowych i komunalnych.

Przepisy w zakresie stowarzyszeń wyższej użyteczności z 1932 przetrwały do końca II Rzeczypospolitej oraz przez cały okres Polski Ludowej.

Historia

W latach 1933–1939 status stowarzyszenia wyższej użyteczności nadano 9 organizacjom. Po II wojnie światowej większość z tych stowarzyszeń Rada Ministrów rozwiązała. Wyjątek stanowił Związek Harcerstwa Polskiego i Polski Czerwony Krzyż. Na emigracji reaktywował również działalność Instytut Józefa Piłsudskiego, Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski.

W przypadku Związku Harcerstwa Polskiego, w 1950 bezprawnie zlikwidowano struktury stowarzyszenia, tworząc Organizację Harcerską w ramach Związku Młodzieży Polskiej, która następnie od sierpnia do grudnia 1956 funkcjonowała jako Organizacja Harcerska Polski Ludowej. Przywrócenie nazwy stowarzyszenia i struktur organizacyjnych nastąpiło w grudniu 1956. W lipcu 1959 Rada Ministrów ponownie uznała ZHP za stowarzyszenie wyższej użyteczności, stwierdzając jednocześnie utratę mocy rozporządzenia z 1936. We wrześniu 1959 zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych nadano też organizacji nowy statut.

Także Lidze Morskiej status ten nadano dwukrotnie. Pierwszy raz w 1946, kiedy funkcjonowała do rozwiązania w 1954. Ponownie w 1983, po reaktywowaniu stowarzyszenia.

W okresie Polski Ludowej status stowarzyszenia wyższej użyteczności nadano kolejnym 48 organizacjom. Część, szczególnie tych, którym status nadano w latach 40. XX wieku, rozwiązano lub przekształcano w inne stowarzyszenia. Przykładem może być rozwiązana w 1947 przedwojenna Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, na majątku której powołano Ligę Lotniczą. W 1954 również ten podmiot został rozwiązany razem z innymi stowarzyszeniami (Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza, Liga Morska). Ich następcą prawnym była Liga Przyjaciół Żołnierza, od 1964 występująca pod nazwą Liga Obrony Kraju.

Do momentu uchwalenia nowego prawa o stowarzyszeniach w 1989 status stowarzyszenia wyższej użyteczności miało 45 organizacji.

W ustawie z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach, ustanowiono tytuł honorowy „Stowarzyszenia Wyższej Użyteczności”, który w założeniu miał być nadawany przez Radę Państwa stowarzyszeniom, mającym szczególne osiągnięcia w realizacji celów społecznych^[2]. Z mocy tej ustawy stowarzyszenia, które posiadały dotychczasowy status stowarzyszenia wyższej użyteczności przyznano tytuł honorowy „Stowarzyszenia Wyższej Użyteczności” i wpisano do rejestru stowarzyszeń. W związku ze zmianą Konstytucji, w kompetencje Rady Państwa wszedł Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, który 18 stycznia 1990 wydał zarządzenie w sprawie trybu przedstawiania wniosku o nadanie tytułu honorowego „Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności”^[3]. Miesiąc później, ustawą z 23 lutego 1990 przepisy o tytule honorowym zostały jednak wykreślone z ustawy^[4]. Stowarzyszenia utraciły swój dotychczasowy tytuł 13 marca 1990.

W 2004 wprowadzono ustawowo możliwość uzyskania przez stowarzyszenia statusu organizacji pożytku publicznego, który w pewien sposób nawiązuje do statusu stowarzyszenia wyższej użyteczności^[5].

Organizacje, którym nadano status

Lp.	Nazwa stowarzyszenia	Rok nadania statusu	[a]	Rok rozwiązania stowarzyszenia	[b]	uwagi
1.	Związek Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej	1933	[6]	1950	[7]	po rozwiązaniu majątek przeszedł do dyspozycji Komendy Głównej Straży Pożarnej
2.	Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej	1934	[8]	1947	[9]	po rozwiązaniu majątek przekazano Lidze Lotniczej
3.	Towarzystwo Przyjaciół Młodzieży Akademickiej od 1946 pod nazwą: Towarzystwo Przyjaciół Młodzieży Szkół Wyższych[10]	1934	[11]	1951	[12]	po rozwiązaniu majątek przekazano na cele pomocy materialnej dla młodzieży szkół wyższych, stosownie do decyzji Ministra Szkół Wyższych i Nauki
4.	Towarzystwo Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych	1934	[13]	1949	[14]	po rozwiązaniu majątek przekazano Towarzystwu Przyjaciół Dzieci
5.	Polski Biały Krzyż	1936	[15]	1947	[16]	po rozwiązaniu majątek przekazano Towarzystwu Przyjaciół Żołnierza
6.	Związek Harcerstwa Polskiego	1936 1959	[17] [18]			status nadany dwukrotnie, ale z zachowaniem ciągłości od 1936
7.	Polski Czerwony Krzyż	1936	[19]
8.	Instytut Józefa Piłsudskiego, Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski	1937	[20]			formalnie nie uległ likwidacji; w 1947 powołano na emigracji uznawany za kontynuatora Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie[21]
9.	Organizacja Przysposobienia Wojskowego Kobiet	1939	[22]	1948	[23]	formalnie dokonano wyłącznie uchylenia mocy obowiązującej rozporządzenia o uznaniu stowarzyszenia za stowarzyszenie wyższej użyteczności
10.	Liga Morska	1946	[24]	1954	[25]	po rozwiązaniu majątek przekazano Lidze Przyjaciół Żołnierza, która była następcą prawnym stowarzyszenia; reaktywowana w 1980, w 1983 ponownie otrzymała status
11.	Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci	1946	[26]	1949	[27]	po rozwiązaniu majątek przekazano Towarzystwu Przyjaciół Dzieci
12.	Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza	1947	[16]	1954	[25]	w momencie nadania statusu przejęło majątek rozwiązanego Polskiego Białego Krzyża; po rozwiązaniu majątek przekazano Lidze Przyjaciół Żołnierza, która była następcą prawnym stowarzyszenia
13.	Liga Lotnicza	1947	[9]	1954	[25]	w momencie nadania statusu przejęła majątek rozwiązanej Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej; po rozwiązaniu majątek przekazano Lidze Przyjaciół Żołnierza, która była następcą prawnym stowarzyszenia
14.	Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum	1948	[28]
15.	Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy od 1959 pod nazwą: Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy[29]	1948	[30]
16.	Centralny Ośrodek Oświaty Dorosłych – Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego i Ludowego (TURIL)	1948	[31]	1950	[32]	po rozwiązaniu majątek przekazano Towarzystwu Wiedzy Powszechnej – (TWP)
17.	Towarzystwo Burs i Stypendiów Rzeczypospolitej Polskiej	1949	[33]	1951	[34]	po rozwiązaniu majątek przeszedł na rzecz Państwa
18.	Towarzystwo Przyjaciół Dzieci	1949	[27]			w momencie nadania statusu przejęło majątek rozwiązanego Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci
19.	Liga Kobiet od 1982 pod nazwą: Liga Kobiet Polskich[35]	1949	[36]
20.	Towarzystwa Wiedzy Powszechnej – (TWP)	1950	[37]			przejęło majątek rozwiązanego Centralnego Ośrodka Oświaty Dorosłych – Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego i Ludowego (TURIL)
21.	Liga Przyjaciół Żołnierza od 1964 pod nazwą: Liga Obrony Kraju[38]	1954	[25]			przejęła majątek rozwiązanego Towarzystwa Przyjaciół Żołnierza, Ligi Lotniczej i Ligi Morskiej, których była następcą prawnym
22.	Związek Ochotniczych Straży Pożarnych	1958	[39]
23.	Społeczny Komitet Przeciwalkoholowy	1959	[40]
24.	Polski Związek Krótkofalowców	1963	[41]
25.	Aeroklub Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej	1963	[42]
26.	Naczelna Organizacja Techniczna	1966	[43]
27.	Liga Ochrony Przyrody	1968	[44]
28.	Polski Komitet Pomocy Społecznej	1968	[45]
29.	Związek Bojowników o Wolność i Demokrację	1969	[46]
30.	Polskie Towarzystwo Ekonomiczne	1971	[47]
31.	Stowarzyszenie Architektów Polskich	1972	[48]
32.	Towarzystwo Wiedzy Wojskowo-Obronnej od 1978 pod nazwą: Towarzystwo Wiedzy Obronnej[49]	1972	[50]
33.	Związek Inwalidów Wojennych PRL	1972	[51]
34.	Związek Ociemniałych Żołnierzy PRL	1972	[52]
35.	Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”	1973	[53]
36.	Towarzystwo Urbanistów Polskich	1974	[54]
37.	Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów	1974	[55]
38.	Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej	1974	[56]
39.	Polski Związek Niewidomych	1974	[57]
40.	Polski Związek Motorowy	1975	[58]
41.	Stowarzyszenie Księgowych w Polsce(inne języki)	1975	[59]
42.	Zrzeszenie Prawników Polskich	1976	[60]
43.	Polski Związek Głuchych	1976	[61]
44.	Polskie Towarzystwo Rusycystyczne(inne języki)	1976	[62]
45.	Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze	1977	[63]
46.	Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej	1977	[64]
47.	Towarzystwo Rozwoju Rodziny	1980	[65]
48.	Polskie Towarzystwo Lekarskie	1980	[66]
49.	Polski Komitet Olimpijski	1981	[67]
50.	Związek Byłych Żołnierzy Zawodowych	1981	[68]
51.	Liga Morska	1983	[69]			stowarzyszenie o tej nazwie rozwiązano w 1954[25], reaktywowano w 1980
52.	Zrzeszenie Katolików Caritas	1984	[70]
53.	Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem	1985	[71]
54.	Zrzeszenie Polskich Towarzystw Medycznych	1986	[72]
55.	Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa	1987	[73]
56.	Towarzystwo Opieki nad Majdankiem	1988	[74]
57.	Stowarzyszenie „Wisła-Odra”	1988	[75]

Uwagi

1. Akt prawny nadający status.
2. Akt prawny rozwiązujący stowarzyszenie.