Strona (językoznawstwo)

Strona (diateza)^[1] – kategoria gramatyczna, która sygnalizuje różnice w hierarchizacji argumentów predykatu wyrażane za pomocą środków formalnych, tj. składniowych i morfologicznych^[2].

Zobacz też: inne znaczenia słowa „strona”.

Kategoria strony w perspektywie typologicznej

Podstawą dla szerokiej, typologicznie umotywowanej definicji kategorii stron jest obserwacja, że istnieje pewna naturalna hierarcha argumentów czasownika, z których jeden (typowo: role semantyczne agensa oraz doświadczającego; ogólnie argument ten jest zwany aktorem) zajmuje najbardziej eksponowaną pozycję: pozycję podmiotu. W stronie biernej ten argument jest albo usuwany całkowicie, albo degradowany na mniej eksponowaną, nieobligatoryjną pozycję^[2].

Kot jest myty

albo przesuwany na mniej eksponowaną pozycję

Kot jest myty przez Karolinę.

Przyjmuje się^[3][4], że aby jakąś konstrukcję dowolnego języka można było unać za stronę bierną, powinna ona spełniać następujące kryteria:

1. Forma czasownika jest utworzona za pomocą środków morfologicznych ze strony czynnej.
2. Aktor albo nie jest wyrażony, albo jest wyrażony we frazie nieobligatoryjnej.
3. Jeśli zdanie w ogóle ma podmiot, to nie jest on aktorem.
4. Konstrukcja bierna jest w pewien sposób ograniczona pod względem dystrybucji w porównaniu z konstrukcją czynną.
5. Znaczenie zdania pozostaje niezmienione względem zdania w stronie biernej, w szczególności liczba uczestników opisywanego zdarzenia jest w obu stronach identyczna. Pozwala to odróżnić stronę bierną od czasowników opisujących sytuacje samoistne (typu Drzwi (same) się otwarły wobec Ktoś otwarł drzwi.

Jak z wyżej wymienionych kryteriów wynika, na stronę składają się dwie operacje składniowe dezagentyzacja i (ewentualnie) przeniesienie jednego z argumentów (prototypowo patiensa) do pozycji podmiotu. Weźmy następujące zdania:

1. Talerze są myte przez męża
2. Talerze są myte
3. Talerze się myją
4. Myje się talerze
5. Myto talerze

W zdaniach 2–5 agens się w ogóle nie pojawia w zdaniu, w zdaniu 1 agens został zdegradowany w pozycji we frazie z przyimkiem przez, mamy więc w zdaniach 1–5 do czynienia z dezagnetyzacją. Z kolei w zdaniach 1–3 oprócz dezagentyzacji nastąpiło przesunięcie patiensa (talerze) do pozycji podmiotu. O ile promocja argumentu jest warunkowana dezagentyzacją (agens „musi zrobić miejsce” patiensowi), o tyle dezagentyzacja jest możliwa bez promocji argumentu.

Ograniczenia w tworzeniu strony biernej

Języki dopuszczają przeniesienie do pozycji podmiotu różnych argumentów: język polski jest skrajnie restrykcyjny (przenieść można tylko dopełnienie bliższe^[5]), w innych językach można przenieść dopełnienie dalsze, np. w języku angielskim: John gave Mary a book → Mary was given a book, a nawet argument z frazy przyimkowej They talked about the problem. → The problem was talked about.

Z kolei w m.in. w niemieckim^[6] i łacinie można utworzyć stronę bierną od czasowników nieprzechodnich:

Sic itur ad astra dosł. „Tak jest chodzone do gwiazd”, polski odpowiednik tak idzie się do gwiazd

Es wurde getanzt dosł. „Było tańczone”, polski odpowiednik tańczono.

Antypassivum

Strona antypasywna występuje w językach ergatywnych. To rodzaj strony gramatycznej, która albo nie zawiera dopełnienia, albo zawiera dopełnienie w przypadku zależnym. Konstrukcja ta jest podobna do strony biernej, pod tym względem, że zmniejsza liczbę argumentów czasownika o jeden. O ile w stronie biernej dzieje się to przez poprzez degradację (usunięcie) agensa i promocję patiensa tak, aby stał się podmiotem w stronie biernej, o tyle w stronie antypasywnej dzieje się to poprzez degradację (usunięcie) patiensa i promocję agensa, tak by stał się on dopełnieniem konstrukcji antypasywnej^[7].

Kategoria strony w różnych językach

Język polski

W języku polskim tradycyjnie wyróżniano trzy strony^[5]:

1. strona czynna: podmiot jest wykonawcą czynności, dopełnienie jest odbiorcą czynności. Przykłady: Kot pije mleko. Karolina myje kota.
2. strona bierna: podmiot jest odbiorcą czynności, dopełnienie jest wykonawcą czynności. Przykłady: Mleko jest pite przez kota. Kot jest myty przez Karolinę
3. strona zwrotna: podmiot jest zarówno wykonawcą, jak i odbiorcą czynności. Przykład: Tata się myje.

Zasada tworzenia form poszczególnych stron jest następująca:

1. odmieniony czasownik
2. odmieniony czasownik być, bywać, zostać lub zostawać + imiesłów przymiotnikowy bierny utworzony od czasownika
3. odmieniony czasownik + zaimek zwrotny się.

Współczesne ujęcia^[8] nie przyjmują istnienia „strony zwrotnej”, ponieważ nie zachodzi w niej dezagentyzacja, jedynie zaimek zwrotny się sygnalizuje tożsamość agensa i patiensa (por. Ojciec myje siebie samego, Ojciec myje talerze).

Inne języki

W języku łacińskim oraz greckim istnieje grupa czasowników zwanych verba deponentia występujących formalnie w stronie biernej, ale mających znaczenie czynne^[9].

Zobacz też

Zobacz hasło strona w Wikisłowniku

• strona medialna
• strona bierna w języku angielskim
• strona bierna w języku niemieckim
• strona bierna w języku szwedzkim
• strona bierna w języku esperanto