Timar

Timar − w Imperium Osmańskim majątek ziemski nadawany żołnierzom (kawalerzystom - spahisom) przez sułtana w zamian za służbę wojskową. Timar jest także określany jako lenno, ale nie podlegał dziedziczeniu. Użytkownik timaru był zobowiązany do stawienia się na wezwanie sułtana, prowadząc odpowiednią do wielkości timaru liczbę jeźdźców^[1]. Do timaru należała ziemia nadawana przez sułtana oraz zamieszkujący na niej ludzie.

Geneza

Wymieniane się 2 źródła na bazie których powstał system timarów - bizantyjskie i seldżuckie. Podobieństwa obu systemów do systemu timarów były efektem relacji biznatyjsko-seldżuckich^[2].

Według Claude Cahena państwo osmańskie zaadaptowało używany w XII wieku przez seldżuków anatolijskich system ikta(inne języki)^[3]. Colin Imber wskazuje że system prowadzenia rejestrów najwidoczniej został odziedziczony od Ilchanów (panujących od 1243 roku w seldżuckiej części Anatolii. Wśród podobieństw był ten sam zapis liczb, użycie języka perskiego i podobne praktyki fiskalnych^[4].

Na terenie Imperium Bizantyjskiego od końca XI wieku działał system polegający na przydzielaniu przez władców bizantyjskich lenn pronoja aby zachęcić żołnierzy do służby. Otrzymane lenna nie były na własność i nadanie to można było odwołać. Uważa się że na zajmowanych terenach przez Osmanów natrafili oni na działanie tego systemu i wzorując się na nim stworzyli własny system. Oba systemy posiadają podobne nazewnictwo^[5]:

• określenia lenn - tur. timar i gr. pronoia pronoia oznaczają 'opiekę / dbałość'
• określenia lennika - tur. çift / boyunduruk i gr. zeugarion oznaczają "jarzmo / para (wołów)
• miara działki równa 40 kroków - tur. donum ("obracanie"), gr. stremma ("skręcanie (liny mierniczej")
• określenie na nieprzewidziany podatek nałożony na lennika - tur. bad-i hava ("wiatr w powietrzu"), gr. aër / aërikon ("powietrze")

Historia

Nie jest jasne, kiedy wykształcił się system timarów, ale możliwe że został wprowadzony przez sułtana Orchana^[6]. Najstarszym dokumentem wspominającym o systemie timarów jest datowany na 1358 rok raport Sulejmana Paszy kierowany do jego ojca Orchana^[7]. Najstarszy zachowany rejestr timarów pochodzi z 1430–1431 r. i dowodzi, że system ten funkcjonował już wcześniej^[6].

Do 1500 roku ustaliła się terminologia systemu lennego. Timary będąc najmniejszymi lennami o wartości do 20 tysięcy akcze rocznie przydzielano jeźdźcom. Większe lenna o wartości do 100 tysięcy akcze rocznie miały nazwę subaszilik, lecz po 1500 roku częściej używano nazwy zeamet. Zeamety przydzielano oficerom jazdy^[a]. Otrzymane lenno nie było otrzymywane na własność, sułtan w każdej chwili mógł je odebrać i nadać innej osobie, zwłaszcza jeśli jeździec nie stawiał się na wyprawy wojenne. Na terenach środkowej i południowo-wschodniej Anatolii, mniej więcej pokrywających się z dawnymi anatolijskimi państwami Seldżuków, timariota otrzymywał świadczenia nałożone na ziemię podczas gdy dziesięcinę od zbiorów zatrzymywał prywatny właściciel. W Rumelii, zachodniej Anatolii, i w innych rejonach Imperium, timariota otrzymywał na utrzymanie także dziesięcinę. Na nowo podbijanych ziemiach bez systemu lennego sułtan wybierał system w którym jeździec otrzymywał także dziesięcinę. Timariota mógł uprawiać kawałek ziemi na własny użytek. Jego obowiązkiem było utrzymywanie porządku w swoim lennie i w przypadku zasądzanych grzywien otrzymywał połowę ich wartości^[9]. W przeciwieństwie do systemu lennego w Europie, poddani podlegali pod państwową jurysdykcję sądowo-administracyjno-podatkową a nie bezpośrednio pod jurysdykcją spahisów. Grunty nieuprawiane odbieranie były posiadaczom i przekazywane nowym posiadaczom^[10].

W okresie XV-XVI wieku zdarzały się sytuacje że timarioci powołując się na otrzymane przez sułtana prawa mogli przekazać dziedziczących przez nich spadkobiercom część dochodów, proceder ten rozwinął się bardziej dopiero okresie następnym. U schyłku XVI wieku wielu lenników przestało stawiać się na wezwania wojenne. Spahisi przestawali interesować się swoimi majątkami i rezydować nich oraz w części przypadków rezygnowali z nich. Ponoszone klęski na polach bitew oraz powiązany z nimi brak łupów wojennych zniechęcał timariotów do służby wojskowej. Lenna zaczęły się przekształcać w zwykłe dzierżawy oderwane od systemu militarnego^[11].

Potrzeby skarbca imperium połączone z upadkiem dyscypliny spahisów doprowadziły do tego że dobra zaczęły być nadawane w dzierżawę. Z upływem czasu dzierżawy wprowadzona została możliwość uzyskania dzierżawy dożywotniej - malikâne(inne języki). Często te nadania uzyskiwane były przez faworytów których celem po opłaceniu powinności państwu (iltizam), było uzyskanie jak największego zysku z opodatkowania^[b], unikając inwestycji i obowiązków wojskowych. Suma tych zmian wpływała negatywnie na procesy produkcyjne i doprowadziły do upadku gospodarkę chłopską. Pogarszające się warunki chłopów doprowadzały do powstań, buntów (w tym rebelii celâlî(inne języki)) oraz wyludniania się wsi^[c]. Najbardziej zaniedbaną prowincją była Anatolia, rząd kierował więcej uwagi w kierunku prowincji europejskich^[14].

Selim III (1789-1807) podjął nieskuteczną próbę reformy skarbowej. W jej ramach starano się przyłączać timary do dóbr państwowych lub przekształcić je w zwykłą dzierżawę (iltizam) z której wpływ miał zalesić fundusze na nową armię Nızam-ı Cedid. Działania te miały także na celu stopniowe eliminowanie wojsk prowincjonalnych. Mimo to część majątków w zamian za niski dochód były nadawane wysoko postawionym rodom i dzierżawcom^[15]. W okresie rządów Mahmuda II (1808-1839), głównie na terenach europejskich, wielkie timary i ziamety zaczęły być stopniowo zastępowane wielkimi posiadłościami ziemskimi, Folwarkami. Nie poprawiało to jednak sytuacji osiadłych w nich chłopów oddających połowę swoich zbiorów i płacących podatki państwu. Utrzymywany dalej przymus sprzedaży pszenicy i części innych produktów rolnych po wyznaczonej cenie nadal rujnował gospodarkę rolną (zniesiony w 1838 r.)^[16].

Po stłumieniu buntu janczarów w 1826 roku w trakcie wydarzenia znanego jako Pomyślne Wydarzenie, oddziały spahisów zostały rozwiązane. W ramach następujących po tym wydarzeniu reform zlikwidowany został ostatecznie system feudalny system lenny. Ziamety i timary przyłączono do dóbr państwowych w zamian za odszkodowanie dla dzierżawców. ~30% timarów i ziametów zostało przekształconych przez właścicieli w folwarki^[17].

Uwagi

1. Majątki warte ponad 100 tysięcy akcze rocznie, Hass, przypadały sułtanowi, książętom, wezyrom i gubernatorom^[8].
2. Przykładowo podatek który 1582 roku wynosił 40-50 akcze wzrósł 20-krotnie do 800 akcze w 1640 roku^[12].
3. Aby zapobiegać zbiegostwu chłopów wprowadzono przepis na mocy którego pozostałe w majątku osoby miały opłacać część przynależącą do zbiega^[13].