Ulica 3 Maja w Sanoku

Ulica 3 Maja w Sanoku – ulica w dzielnicy Śródmieście miasta Sanoka^[1].

ulica 3 Maja

Śródmieście
Ulica 3 Maja w dniu Narodowego Święta Niepodległości 11.11.2011 (po lewej tablica upamiętniająca Marsz Głodnych)
Państwo	Polska
Miejscowość	Sanok
Długość	170 m
Przebieg
0m ul. Rynek (w lewo) i ul. Jana Grodka (w prawo) 45m ul. Franciszkańska i Schody Franciszkańskie 55m ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 70m Schody Serpentyny 170m ul. Tadeusza Kościuszki (w prawo) i ul. Jagiellońska (prosto)
Położenie na mapie Sanoka ulica 3 Maja
Położenie na mapie Polski ulica 3 Maja
Położenie na mapie województwa podkarpackiego ulica 3 Maja
Położenie na mapie powiatu sanockiego ulica 3 Maja
49°33′37,4″N 22°12′20,0″E

Biegnie od zbiegu ulicy Tadeusza Kościuszki i ulicy Jagiellońskiej do południowo-zachodniego narożnika rynku. Mierzy 170 m długości. Obecnie pełni funkcję deptaka, na którym zachowała się XIX w. zabudowa miejska.

Nazwy ulicy

Pierwotnie arteria została wytyczona w czasach monarchii Austro-Węgierskiej pod nazwą Ulica Nowej Rady w wyniku zbiorczej decyzji władz miasta z 16 czerwca 1867 podczas urzędowania burmistrza Sanoka, Erazma Łobaczewskiego^[2]. Jej położenie wyznaczono od rynku do domu Ramera. W kolejnych latach w obszarze ulicy powstawały punkty handlowe i sklepy (dotychczas skupione na placu św. Michała i sanockim rynku^[3].

Na wniosek radnego dr. Jana Gawła uchwałą Rady Miejskiej z 20 kwietnia 1891 ulicę Nowej Rady przemianowano na ulicę 3 Maja dla uczczenia setnej rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja z 1791^[4][5][6]. W latach 30. II Rzeczypospolitej ulica zapisywana była „Trzeciego Maja”^[7]. Podczas II wojny światowej w okresie okupacji niemiecka w Polsce 1939–1945 ulica działała jako 3 Mai Strasse^[8][9] oraz Adolf Hitler Strasse^[10][9][11]. Następnie w okresie PRL funkcjonowała pod nazwą Ulicy 22 Lipca^[12] do 1991. W grudniu 1989 w uchwale Miejskiej Rady Narodowej zapisano, aby ulicę 22 Lipca przemianować na ulicę Konstytucji 3 Maja^[13].

Historia

Spalone sklepy po przejściu wojsk rosyjskich w 1915

Widok na część południową ulicy. Po lewej sklep Jana Hydzika

Widok ulicy 3 Maja od strony południowej

Od średniowiecza była to ulica wiodący od zamku przez rynek do Przedmieścia sanockiego i bramy miejskiej pod wałem zwanym Bramą Węgierską, przylegająca do traktu na Węgry w kierunku Leska i Zagórza, a obecnie do drogi krajowej nr 84.

W przeszłości w miejscu ulicy leżały parcele istniejącego wówczas kościoła szpitalnego św. Ducha i Dziewicy Marii oraz placu o tej samej nazwie (obecnie w tym miejscu od strony południowej znajduje się kamienica Ramerówka) oraz działek miejskich przylegających do obecnego placu św. Michała.

Fragmenty murów bramy węgierskiej (wzmiankowanej w XVII w.^[14]), przy której usytuowany był kościół szpitalny archeolodzy zlokalizowali - podczas rewitalizacji deptaku - na wprost apteki dr. Aleksandra Czarniawego w miejscu gdzie obecnie znajduje się „ławeczka Szwejka”.

W dniu 10 maja 1872 pożar strawił rynek i dzisiejszy teren ulicy. Spłonęła wówczas prawie trzecia część miasta i ponad 30 budynków. Wkrótce, 23 maja miał miejsce następny, dewastujący pożar kościoła franciszkanów. Spaliły się wówczas dwie równoległe ulice, w tym około 40 budynków. W tym samym roku dokonano zasadniczej przebudowy klasztoru, kościoła oraz budynków przylegających do rynku. Pierwotnie ulica została wytyczona przez władze miejskie po przebudowie miasta w 1786].

W okresie zaboru austriackiego w ramach autonomii galicyjskiej na przełomie XIX/XX wieku ulicę zamieszkiwała w zdecydowanej większości ludność żydowska^[15]. W 1915 podczas inwazji rosyjskiej na Galicję kamienice i żydowskie sklepy przy tej ulicy zostały kompletnie spalone.

6 marca 1930 na obszarze ulic 3 Maja i Piłsudskiego oraz placu św. Michała i rynku miało miejsce zbiorowe wystąpienie bezrobotnych (doszło wówczas do starć z policją i wojskiem), które przeszło do historii jako Marsz Głodnych^[16].

W 1938, 1939 do numeru 19 byli przypisani: sklep obuwniczy „Bata”^[17], lekarz dr Lerner Eisig, dentystka Jadwiga Dorosz^[18], adwokat dr Jakub Appel oraz mieścił się Żydowski Klub Towarzyski^[19][20].

W latach 1940–1941 dokonano zmian w elewacjach kamienic, zdemontowano drewniane witryny sklepów i restauracji żydowskich.

Na czas od 2001 zaplanowano w centrum Sanoka prace remontowe i zmierzające do przebudowy, w tym rynku^[21]. Prace remontowe i modernizacyjne trwały od listopada 2001^[22][23][24], w ramach których ulica została odremontowana i zamieniona w deptak (określony jako „królewski”), którego oficjalne otwarcie nastąpiło 27 lipca 2002^[25][26]. Po rewitalizacji arteria została wyłączona z publicznego ruchu drogowego, wybrukowana, wyposażona w ławeczki.

Rzymskokatoliccy mieszkańcy ulicy (numery parzyste) podlegają parafii Przemienienia Pańskiego.

Zabudowa ulicy

Zabudowę ulicy tworzą obecnie piętrowe kamienice mieszczańskie, głównie eklektyczne XVIII i XIX w. Pośród nich jest szereg obiektów o charakterze secesyjnym zdobionych kutymi balustradami balkonów. Nieliczne kamienice zachowały oryginalne, drewniane witryny z przełomu XIX i XX w. Od skrzyżowania z ulicą Franciszkańską prowadzi kierunek do klasztoru franciszkanów. Przy ulicy mieszczą się sklepy, kawiarnie, ciastkarnie i restauracje.

W 1972 obiekty pod ówczesnymi numerami 1, 2, 3, 4, 5, 7 ulicy 22 Lipca zostały włączone do uaktualnionego wówczas spisu rejestru zabytków Sanoka^[27]. Do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015, zostały wpisane budynku pod numerami 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 14, 15, 18, 21, 23 ulicy^[28].

• Kamienica pod numerem 1. Wybudowana przez żydowską rodzinę Osterjung^[29]. Do początku lat 30. budynek był pod numerem 29^[30]. Przed 1939 w budynku działał sklep wielobranżowy prowadzony przez Salima Salika^[31]. W 1947 pod adresem zamieszkiwał Moses Willner^[32]. Obiekt zabytkowy (1972)^[27]. Wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanej w 2015^[28].
• Kamienica pod numerem 2. W 1935 pod tym adresem był przypisany Jakub Babad^[33]. Obiekt zabytkowy (1972)^[27]. W okresie PRL pod adresem ul. 22 Lipca 2 działał bar mleczny^[12]. Od 1995 mieści się w nim Oddział PTTK „Ziemia Sanocka” w Sanoku. 24 października 2009 na północnej fasadzie budynku została odsłonięta tablica pamiątkowa, na której inskrypcja głosi: 1929-2009. Założycielom działaczom oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego zasłużonym dla rozwoju sanockiej turystyki. 24 października 2009 Zarząd i członkowie O/PTTK Ziemia Sanocka w Sanoku^[34]. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanej w 2015^[28].
• Kamienica pod numerem 3. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka^[27][35][28].
• Kamienica pod numerem 4. Obiekt zabytkowy (1972)^[27]. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015^[28].
• Kamienica pod numerem 5. Obiekt zabytkowy (1972)^[27]. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015^[28], jednak nie został objęty rejestrem konserwatorskim, w związku z czym mógł został odremontowany i przebudowany na przełomie 2013/2017^[36].
• Kamienica pod numerem 6. W 1938 do numeru był przypisany Jakub Tieger^[37]. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanej w 2015^[28].
• Kamienica pod numerem 7. Od 1910 sklep pod szyldem „Mgr. Jan Hydzik. Droguerya i perfumerya – wina i wody mineralne”^[38]. Obiekt zabytkowy (1972)^[27]. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015^[28].
• Budynek pod numerem 9.
• Kamienica pod numerem 10. Na początku lat 30. do tego adresu był przypisany lekarz dr Herman Gruber^[39] (wcześniej pod numerem 91)^[30]. W 1938 do tego numeru była przypisana Polsko-Amerykańska Kasa Kredytowa^[19]. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanej w 2015^[28].
• Budynek pod numerem 11.
• Kamienica pod numerem 12.
• Kamienica pod numerem 14. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanej w 2015^[28].
• Kamienica pod numerem 15. Do 1939 funkcjonowała w niej restauracja i pokoje do śniadań, którą prowadził Maurycy Dampf^[39][40][41] (według innego źródła pod numerem 1^[42]). W okresie PRL pod adresem ul. 22 Lipca 15 działała restauracja „Jubileuszowa”^[12]. Później swoje siedziby objęły w niej Podkarpacka Fundacja Rozwoju Kultury, Liga Obrony Kraju, restauracje. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015^[28].
• Budynek pod numerem 16, wzniesiony w latach 60. XX wieku. Budynek, stanowiący Dom Nauczyciela^[12], oddano do użytku 3 grudnia 1965^[43] (według innego źródła w 1968^[44]). Od 15 kwietnia 1966 funkcjonowało w nim biuro zarządu oddziału Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Sanoku^[45]. W 2008 budynek został przekazany przez Radę Miasta Sanoka w użytkowanie wieczyste na rzecz Związku Nauczycielstwa Polskiego^[46].
• Budynek pod numerem 17. Mieści się w nim „Apteka Pod Orłem”, której współwłaścicielem został dr Aleksander Czarniawy^[47][48][49].
• Kamienica pod numerem 18. W 1990 pod adresem ulicy 22 Lipca 18 działał oddział PTTK w Sanoku^[12][50]. Przed budynkiem jedna z ławek na deptaku ulicy została zaadaptowana na pomnik-ławeczkę Józefa Szwejka, który został odsłonięty 6 czerwca 2003^[51]. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanej w 2015^[28].
• Kamienica pod numerem 21. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanej w 2015^[28].
• Kamienica pod numerem 23, tzw. „Weinerówka”. Budynek wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015^[28].

Wcześniejsza numeracja

• Numer 88 ulicy – w 1879 zamieszkiwał w nim Eisig Herzig^[52].
• Numer 97 ulicy – w 1935 do tego adresu był przypisany Natan Rauch, prowadzący skład ubrań męskich, damskich i dziecinnych oraz płaszczy gumowych^[53].

Inne

• W 1911 przy ulicy urzędował lekarz dr Samuel Herzig^[54].
• Przed 1939 przy ul. Tadeusza Kościuszki kancelarię adwokacką prowadził dr Wasyl Bławacki^[55].

Odniesienia w kulturze masowej

Nieopodal ulicy 3 Maja znajdują się opisywane w powieści Jaroslava Haška miejsca: gimnazjum miejskie, gdzie węgierscy żołnierze zatruli się formaliną z preparatów zoologicznych, filia banku wiedeńskiego na rynku i hotel „Pod Różą”, w którym miał się mieścić dom uciech. W Sanoku Szwejk otrzymał polecenie sprowadzenia porucznika Duba z pewnego przybytku o wątpliwej reputacji. Udając się z rozkazem ze sztabu Żelaznej Brygady przy rynku prawdopodobnie przechodził przez ulicę 3 Maja kierując się do hotelu pod „Trzema Różami”^[56].

Pisarz Kalman Segal w swojej powieści pt. Nad dziwną rzeką Sambation, napisanej w 1955 i wydanej w 1957, określał ulicę 3 Maja jako ulicę Bogatych Sklepów^[57].

Po przejściu kilku metrów od ławeczki Szwejka po stronie lewej duża kamienica z witryną oddziału banku SKOK, miejsce zatrudnienia Bartłomieja Rychtera autora powieści kryminalnej Złoty Wilk. Autor przedstawił w niej fantastyczne wydarzenia jakie rozegrały na przyległej ulicy w roku 1896. Pod murem klaszturu zostają przypadkowo znalezione zwłoki rajcy miejskiego ze ślady wilczych kłów na gardle. Rychter prowadząc czytelnika wąskami uliczkami Sanoka wiernie oddał w powieści dziewiętnastowieczne realia prowincjonalnego miasteczka w Galicji.

Związany z Sanokiem poeta Jan Szelc napisał w 2003 wiersz pt. Deptak sanocki, wydany w tomiku poezji pt. Odmawiam góry^[58].