Ustrój polityczny

Ustrój polityczny – struktura organizacyjna, kompetencje i określone prawem wzajemne zależności organów państwa. W innym ujęciu określenie dla dowolnej formy sprawowania władzy publicznej; zespół zasad dotyczących tej władzy w państwie, a także metod jej wykonywania.

Systemy parlamentarne: Szef rządu jest wybierany lub nominowany przez organ ustawodawczy i ponosi przed nim odpowiedzialność.

     Monarchia konstytucyjna z ceremonialną rolą monarchy (z wyjątkiem być może władzy rezerwowej)

     Republika parlamentarna z ceremonialną rolą prezydenta

     Republika parlamentarna z prezydencją wykonawczą zależną od władzy ustawodawczej

---

System prezydencki: Szef rządu (prezydent) jest wybierany w wyborach powszechnych i niezależny od władzy ustawodawczej.

     Republika prezydencka

---

Systemy mieszane:

     System parlamentarno-prezydencki: Prezydent jest organem wykonawczym niezależnym od legislatury; szef rządu jest mianowany przez prezydenta i odpowiada przed legislaturą.

     Republika niezależna od zgromadzenia: Szef rządu (prezydent) jest wybierany przez organ ustawodawczy i nie ponosi przed nim odpowiedzialności.

---

Inne systemy:

     Republika teokratyczna: Przywódca posiada znaczącą władzę wykonawczą i ustawodawczą

     Monarchia semi-konstytucyjna: Monarcha sprawuje znaczącą władzę wykonawczą i ustawodawczą.

     Monarchia absolutna: Monarcha ma nieograniczoną władzę.

     System jednopartyjny: Władza jest konstytucyjnie powiązana z jedną partią polityczną.

     Junta wojskowa(inne języki): Komitet przywódców wojskowych sprawuje kontrolę nad rządem; postanowienia konstytucyjne są zawieszone.

     Rządy bez konstytucji: Brak konstytucyjnie zdefiniowanej podstawy dla obecnego reżimu np. rządy tymczasowe lub teokracja islamska

     Terytoria zależne lub regiony bez rządów

Zasady te określają przedmiot władzy państwowej, wytyczają zakres i główne kierunki aktywności państwa, oraz podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli, precyzują formy i metody ich udziału w realizacji władzy państwowej. Ustrój polityczny opiera się zarówno na zasadach określonych w aktach prawnych jak i na tradycji. Współcześnie najczęściej określony jest konstytucyjnie.

We współczesnej politologii pojęcie to zyskało sobie bliskie koncepcje, takie jak: system polityczny, system konstytucyjny, system rządów i reżim polityczny.

W doktrynie prawa konstytucyjnego ustrój polityczny jest kategorią złożoną, oznaczającą podstawowe zasady struktury władz państwowych oraz główne instytucje polityczne i prawne.

Klasyfikacja ustrojów

Każdy ustrój polityczny oparty jest na ideologii i tradycji historycznej, a ściśle z nim związane są system gospodarczy oraz obowiązujący system prawny.

Platon w swoim dziele Państwo wydzielił pięć form rządu^[1]:

1. Arystokracja (rządy ładu i porządku publicznego królestwa, który nie jest tyranią)
2. Demokracja (rządy czystej wolności i równości)
3. Oligarchia (rządy bogactwa i etyki rynkowej)
4. Timokracja (rządy honoru i obowiązku na wzór wojska, przykład Sparta)
5. Tyrania (rządy strachu, despotyczne)

Te pięć reżimów wg Plato podlegają degeneracji, zaczynając od arystokracji na szczycie i tyranii na dole^[2].

Arystoteles w dziele Polityka uszczegóławia te rodzaje i dzieli je na rządy jednej osoby, kilku i wielu osób^[3]. Z tego podziału wywodzi się klasyfikacja systemów rządzenia na: rządy jednej osoby (autokracja taka jak monarchia), rządy małej grupy ludzi (arystokracja) i rządy wielu ludzi (demokracja).

Pojęcie to wywieść można z dzieł Arystotelesa, który stwierdza: "ujęcie w pewien porządek władz w ogóle, a przede wszystkim naczelnej z nich, to jest rządu"^[4].

Autokracja

Główny artykuł: autokracja.

Autokracja to system rządów, w którym najwyższa władza jest skoncentrowana w rękach jednej osoby, której decyzje nie podlegają ani zewnętrznym ograniczeniom prawnym, ani uregulowanym mechanizmom kontroli społecznej (zagrożonym co najwyżej zamachem stanu lub powstaniem)^[5]. Do rządów autokratycznych zalicza się monarchia absolutna, tyrania, despotyzm i dyktatura.

Arystokracja

Główny artykuł: arystokracja.

Arystokracja to forma rządu, która oddaje władzę w ręce małej, elitarnej klasy rządzącej(inne języki)^[6], takiej jak szlachta dziedziczna lub inna uprzywilejowana kasta(inne języki). Klasa ta sprawuje rządy mniejszości, często jako forma timokracji, plutokracji lub oligarchia.

Demokracja

Główny artykuł: demokracja.

Demokracja to system rządów, w którym obywatele sprawują władzę poprzez głosowanie i debatę^[7][8].

Republika

Główny artykuł: republika.

Republika jest formą rządu, w którym kraj jest "sprawą publiczną" (łać. res publica), a nie prywatną kwestią rządzących. Obywatele mają ostateczną kontrolę nad rządem gdzie główne pozycje są wybierane w drodze głosowania^[9].

Uproszczona definicja republiki opisuje są jako rządy nie sprawowane przez monarchę^[10][11]. Monteskiusz zaliczał do republiki również arystokrację i oligarchię, gdzie mała część społeczeństwa zajmuje się rządzeniem^[12].

Inne terminy do opisania republiki to: republika demokratyczna(inne języki), republika parlamentarna, republika semiprezydencka, republika prezydencka, republika federalna, republika ludowa(inne języki) i republika islamska.

Federacja

Główny artykuł: federalizm.

Federalizm to forma rządów, w której grupy członków są połączone paktem z przedstawicielem rządu federalnego. Federalizm jest również określeniem na system rządzenia gdzie suwerenność jest konstytucyjnie podzielona między centralny organ rządzący i składowe jednostki polityczne, różnie nazywane stanami, prowincjami lub inaczej. Federalizm to system oparty na demokratycznych zasadach i instytucjach, w którym władza rządzenia jest dzielona między rządy krajowe i prowincjonalne/stanowe, tworząc byt często nazywany federacją^[13].

Zobacz też

• formy państwowe
• rząd (prawo)
• system polityczny
• systemy ustrojowe w poszczególnych państwach