System prawa

System prawa (system prawny) – termin posiadający dwa podstawowe znaczenia z zakresu teorii prawa.

Mapa systemów prawa państw świata

Po pierwsze przez system prawny możemy rozumieć uporządkowany zbiór norm prawnych^[1].

Po drugie przez system prawny można rozumieć pewien typ/rodzaj prawa (porządku prawnego) czy nawet kultury prawnej^[2].

System prawa w znaczeniu pierwszym obejmuje: systemy prawa poszczególnych państw oraz systemy prawa poszczególnych gałęzi prawa, jak np. system prawa cywilnego czy system prawa karnego. W przypadku tych ostatnich mówi się też o subsystemach (podsystemach) prawa^[3]. O takim systemie i jego podsystemach mówi się, że są one konkretne, ponieważ wchodzące w ich skład normy prawne obowiązują dane podmioty, w danym czasie i w danym miejscu^[3].

W znaczeniu drugim mówi się na przykład o systemie prawnym typu civil law (prawa kontynentalnego, romańsko-germańskiego, ustawowego, stanowionego), dla określenia głównie prawa (porządków prawnych, kultury prawnej) krajów Europy Kontynentalnej i większości krajów Ameryki Południowej, oraz o systemie prawnym typu common law (prawa anglosaskiego), który ma być charakterystyczny przede wszystkim dla Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (z uwzględnieniem jednak specyfiki Szkocji, Irlandii, Stanów Zjednoczonych Ameryki (z wyjątkiem stanu Luizjana i terytorium Portoryko), Izraela, Kanady (z wyjątkiem prowincji Quebec), Nowej Zelandii, Australii, Filipin, Singapuru, Ghany, Afryki Południowej (choć przy znacznym wpływie holenderskim), Malezji, Bermudów, Egiptu oraz innych byłych brytyjskich kolonii^[2]. W takim też znaczeniu wyróżnia się skandynawskie systemy prawne, które plasują się gdzieś pomiędzy systemem prawnym typu common i civil law, będąc nieco bliżej tego ostatniego, i występują w Norwegii, Szwecji, Finlandii i Danii – a wraz z Islandią tworzą szerszą od nich rodzinę nordyckich systemów prawnych^[4]. Ponadto w tym znaczeniu wyszczególnia się także systemy prawne Dalekiego Wschodu (Chińskiej Republiki Ludowej, Tajwanu, Japonii, Korei Południowej), system prawa hinduskiego, system prawa Islamu, system kapitalistyczny i system socjalistyczny (komunistyczny)^[3].

Cechy systemu prawa w znaczeniu pierwszym

• hierarchiczne uporządkowanie - wchodzenie w jego skład norm różnego rzędu
• wewnętrzna bezsprzeczność - brak sprzeczności między wchodzącymi w jego skład normami prawnymi
• zupełność - brak luk extra legem^[5]

Charakterystyka systemu prawnego w znaczeniu drugim

Systemem źródeł prawa nazywane są charakterystyczne formy działalności prawotwórczej w systemie prawnym danego państwa [potrzebny przypis]. W zależności od tego, jakiego rodzaju fakty prawotwórcze tworzy się głównie w danym systemie prawnym, wyróżnia się systemy prawa stanowionego, zwane inaczej także systemami prawa ustawowego (civil law) lub kontynentalnego, powstające w głównej mierze w drodze stanowienia norm przez ustawodawcę, oraz systemy prawa (common law), powstające głównie w drodze wydawania wyroków sądowych, tzw. precedensów^[6].

Porównanie systemów common law i systemów prawa kontynentalnego^[7]

	Common law	System prawa kontynentalnego
pochodzenie	Początki w XIII wieku w Anglii. Rozwinął się w obecnej rygorystycznej postaci w wiekach XIX-XX	Opiera się na prawie rzymskim, spisywanym przez glosatorów, w Europie nowożytnej od czasów wielkich kodyfikacji
źródła prawa	wyrok sądowy oficjalnym źródłem prawa	wyrok sądowy nieoficjalnym źródłem prawa
	precedensy prawnie wiążące (de iure)	precedensy prawnie niewiążące (de facto)
	prawo stanowione jest najwyższym źródłem prawa (bowiem może uchylić precedens, precedens nie może uchylić ustawy) – zasada prymatu ustawy	prawo stanowione stoi wyżej od tradycyjnego precedensu z common law, jednak precedens interpretujący ustawę traktowany jest od chwili jego ustanowienia jako część ustawy
	występowanie zasady stare decisis	brak zasady stare decisis z pewnymi nielicznymi wyjątkami
	prawo częściowo skodyfikowane a częściowo case-law	prawo w całości skodyfikowane (kodeksy i inne akty prawa stanowionego)
podział prawa	brak wyraźnego podziału na prawo publiczne i prywatne	rozdział prawa publicznego i prywatnego
	jednolita konstrukcja systemu sądowego: brak sądów administracyjnych i karnych	w sądach istnieją wydziały karne i cywilne, istnieją również sądy administracyjne i konstytucyjne (system sądowy nie jest jednolity)
	podział na common law i equity	podział podstawowy na prawo cywilne i prawo karne i publiczne (administracyjne)
rola sędziów	rozstrzyganie spraw (adjudykacja) oraz oficjalne tworzenie prawa	rozstrzyganie spraw
	oficjalne tworzenie prawa (precedens w sprawach jeszcze nierozpoznanych oraz overruling)	nieoficjalne tworzenie prawa (precedensy de facto - wpływające faktycznie ale formalnie niewiążące, milczące odstępowanie od poprzednich propozycji sądowej wykładni prawa)
	wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie per analogiam (sprawy podobne) i dedukcja z reguł precedensowych	wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie dedukcyjne, subsumpcja, argumenty z konsekwencji, rzadkie korzystanie z analogii, gdy można zastosować wykładnie rozszerzającą (interpretatio extensiva) – wolności i uprawnienia, w myśl zasady in dubio pro liberate
	wydawanie wyroków, tworzenie precedensów (nie każdy wyrok jest precedensem)	wydawanie wyroków, określanie kar i odszkodowań
	judicial review (ocena zgodności prawa z Konstytucją)	oceny zgodności z Konstytucją dokonuje najczęściej specjalnie w tym celu powołany organ - Trybunał Konstytucyjny
	mała rola doktryny w orzecznictwie	większa rola doktryny w orzecznictwie
norma prawna	norma prawna precedensu	norma prawna kodeksowa
	ratio decidendi	norma generalna, trzy- lub dwuczłonowa jako podstawa systemu
	wyrok sądu pozwala zbudować ratio decidendi	wyrok sądu pozwala zbudować tezę wyroku
rola ławy przysięgłych	występowanie ławy przysięgłych (jury)	występowanie ławników (razem z sędzią decydują o wyroku)
	znaczący udział czynnika społecznego w systemie (np. Konstytucja Stanów Zjednoczonych gwarantuje prawo do procesu z udziałem jury)	znikomy udział czynnika społecznego w systemie (biorą udział w sprawach rodzinnych i pracowniczych)
	wyrok w procesie karnym: ława orzeka o winie, sędzia o karze	wyrok w procesie karnym: sędzia orzeka o winie i karze
	wyrok w procesie cywilnym: ława orzeka o tym, kto ma rację i o odszkodowaniu, sędzia ewentualnie może zmniejszyć jego wysokość	wyrok w procesie cywilnym: sędziowie orzekają samodzielnie ew. w niektórych sprawach z ławnikami

System prawa zwyczajowego

System prawa zwyczajowego opiera się na zwyczaju – niepisanych regułach, obowiązujących na określonym terytorium określoną grupę ludzi przez określony czas. Zwyczaj może przekształcić się w prawo zwyczajowe, gdy zostaną spełnione dwa kryteria:

• zwyczaj przerodzi się w pewną ustaloną, jednolicie wykonywaną i trwałą praktykę (frequens usus) postępowania w określonej sytuacji;
• praktyce tej będzie towarzyszyło przekonanie o mocy prawnej (opinio iuris sive necessitatis) – powszechne przekonanie społeczeństwa o prawnie wiążącym charakterze normy zwyczajowej.

Zobacz też

• Komparatystyka rodzin prawa
• porządek prawny
• obowiązywanie prawa
• luka w prawie