Wyspa Livingstona

Wyspa Livingstona^[1] (ang. Livingston Island, hiszp. Isla Livingston^[1]; ros. Смоленск = Smolensk) – druga co do wielkości wyspa w archipelagu Szetlandów Południowych w Antarktyce.

Nie mylić z: Wyspa Livingstone’a na rzece Zambezi, w obrębie Wodospadów Wiktorii.

Wyspa Livingstona

Wyspa Livingstona (2015)
Kontynent	Antarktyda
Akwen	Ocean Południowy
Archipelag	Szetlandy Południowe
Powierzchnia	798 km²
Najwyższy punkt	Mount Friesland m n.p.m.
Populacja  • liczba ludności	ok. 50 (latem)
Położenie na mapie Szetlandów Południowych Wyspa Livingstona
Położenie na mapie Antarktyki Wyspa Livingstona
62°36′S 60°30′W

Mount Friesland (1700 m n.p.m.)

Perunika Glacier

Byers Peninsula

Wyspa leży na północny wschód od Snow Island, na południowy zachód od Greenwich Island i na północ od Deception Island. Najwyższym szczytem jest Mount Friesland (1700 m n.p.m.). Ponad 87% powierzchni wyspy zajmuje pokrywa lodowa, a jedynymi obszarami pozbawionymi lodu są jej część najbardziej wysunięta na zachód – półwysep Byers Peninsula, niektóre obszary przybrzeżne – Cape Shirreff, Siddins Point, Williams Point, Rozhen Peninsula, Hurd Peninsula, Hannah Point i Elephant Point oraz strome stoki gór i wzgórz. Panuje tu klimat polarny, latem temperatura powietrza rzadko przekracza +3°C a zimą spada poniżej -11°C.

Obszar Byers Peninsula jest ostoją ptaków IBA z uwagi na zamieszkujące go duże kolonie ptaków morskich – rybitw antarktycznych i mew południowych. W 1966 roku Byers Peninsula został desygnowany jako Szczególnie Chroniony Obszar Antarktyki (ang. Antarctic Specially Protected Area, ASPA) – a od 2002 roku desygnowany jako ASPA 126: Byers Peninsula, Livingston Island, South Shetland Islands. W 1966 roku jako Szczególnie Chroniony Obszar Antarktyki desygnowany został również obszar Cape Shirreff pomiędzy Barclay Bay i Hero Bay, który od 2002 roku obejmuje także San Telmo Island – ASPA 149: Cape Shirreff and San Telmo Island, Livingston Island, South Shetland Islands. Ostoją ptaków IBA jest również Barnard Point, gdzie gniazduje pingwin maskowy, pingwin białobrewy a także petrelec olbrzymi.

Wyspa Livingstona została odkryta 19 lutego 1819 roku przez angielskiego żeglarza Williama Smitha (1775–1847) – było to pierwsze udokumentowane odkrycie lądu w regionie Antarktyki. Wyspa i całe Południowe Szetlandy szybko stały się celem wypraw amerykańskich i brytyjskich łowców fok, którzy bytowali m.in. na Byers Peninsula. Polowania nie podlegały żadnej regulacji i w ciągu paru lat wybito prawie wszystkie foki, co zmusiło łowców do wycofania się z regionu, a Wyspa Livingstona przez lata pozostała opuszczona. W XX w. zaczęto prowadzić tu badania naukowe m.in. z zakresu geologii, glacjologii, biologii i klimatologii. Na wyspie funkcjonują cztery sezonowe stacje badawcze: hiszpańska Juan Carlos I, bułgarska Kliment Ochridski, chilijska Guillermo Mann i Cape Shirreff Field Camp.

Na terenie bułgarskiej bazy działa muzeum Wyspa Livingstona – Lame Dog Hut – od 2012 roku oddział Narodowego Muzeum Historycznego w Sofii, ulokowane w najstarszym zachowanym budynku na wyspie, wzniesionym w 1988 roku, który w 2015 roku został wpisany na listę historycznych miejsc i pomników w Antarktyce (ang. Historic Sites and Monuments in Antarctica)) jako HSM 91: Lame Dog Hut at the Bulgarian base St. Kliment Ohridski, Livingston Island. Wyspa Livingstona jest jednym z popularnych celów turystyki antarktycznej.

Do wyspy zgłaszają roszczenia terytorialne Argentyna, Chile i Wielka Brytania.

Nazwa

Wyspa początkowo nosiła nazwę Frieseland (także Freesland i Freeseland), a następnie Livingstone’s Island, najprawdopodobniej na cześć szkockiego kapitana Andrew Livingstona^[2] .

Geografia

Położenie i powierzchnia

Wyspa Livingstona położona jest w archipelagu Szetlandów Południowych, na północny wschód od Snow Island, na południowy zachód od Greenwich Island^[2]  i na północ od Deception Island^[3] . Od przylądka Cape Roquemaurel na Półwyspie Antarktycznym oddalona jest o 100 km^[3] . Wyspę okalają liczne mniejsze wysepki, m.in. na zachodzie Rugged Island i Window Island, na północnym zachodzie San Telmo Island, na północy Desolation Island, na wschodzie Half Moon Island oraz na północnym wschodzie niewielkie archipelagi Dunbar Islands i Zed Islands u wybrzeży Varna Peninsula^[3] .

Zajmuje 798 km², co czyni ją drugą pod względem powierzchni wyspą Szetlandów Południowych (po Wyspie Króla Jerzego)^[3] . Jej długość maksymalna to 72,4 km (od Start Point na zachodzie do Renier Point na wschodzie), a maksymalna szerokość – 35,85 km (między Williams Point na północy a Botev Point na południu^[3] [a].

Rzeźba terenu

Wyspa ma kilka dużych zatok – False Bay, South Bay, Walker Bay, Osogovo Bay, New Plymouth, Barclay Bay, Hero Bay i Moon Bay – oddzielonych półwyspami Rozhen Peninsula, Hurd Peninsula, Byers Peninsula, Ioannes Paulus II Peninsula, Varna Peninsula i Burgas Peninsula^[3] .

Wzdłuż jej południowo-wschodniego wybrzeża rozciąga się pasmo górskie o długości 30 km – Tangra Mountains – biegnące od Barnard Point do Renier Point^[3] . Najwyższym szczytem Tangra Mountains, a zarazem najwyższym wzniesieniem wyspy jest Mount Friesland (1700 m n.p.m.)^[3] , który po raz pierwszy został zdobyty w grudniu 1991 roku przez dwóch wspinaczy katalońskich z hiszpańskiej stacji badawczej Juan Carlos I – Francesca Sàbata i Jorge Enrique^[4]. Na północy góry łączą się z leżącym na wschodzie Bowles Ridge, którego wysokość dochodzi do 822 m n.p.m.^[3]  Na wschodzie i zachodzie wyspy wznoszą się liczne wzgórza^[3] .

Hydrosfera

Ponad 87% powierzchni wyspy zajmuje pokrywa lodowa, której krańce formują linię brzegową wyspy^[3] . Górskie doliny na wschodzie wypełniają lodowce, a w częściach środkowej i zachodniej leżą lodowe płaskowyże i czapy^[3] . Jedynymi obszarami pozbawionymi lodu są jej część najbardziej wysunięta na zachód – półwysep Byers Peninsula, niektóre obszary przybrzeżne – Cape Shirreff, Siddins Point, Williams Point, Rozhen Peninsula, Hurd Peninsula, Hannah Point i Elephant Point oraz strome stoki gór i wzgórz^[3] . W lodach wyspy uwięzione są popioły wyrzucone podczas działalności wulkanu na sąsiedniej wyspie Deception Island^[3] . Występują tu także lodowce gruzowe – Hurd Glacier, Mackay Glacier i Renier Glacier^[5]. Pokrywa lodowa ulega topnieniu, odkrywając liczne zatoczki na wybrzeżu wyspy^[3] . Na przestrzeni ostatnich 60 lat lodowce Huron Glacier, Huntress Glacier, Perunika Glacier i Verila Glacier cofnęły się o kilometr lub nawet więcej^[3] .

Latem na obszarach wolnych od lodu płynie wiele strumieni zasilanych wodami roztopowymi^[3] . Na półwyspie Byers Peninsula występuje ponad 60 jezior^[6] , m.in. Midge Lake, Limnopolar Lake i Basalt Lake^[3] .

Klimat

Wyspa leży w strefie klimatu polarnego, w klimacie tundry według klasyfikacji klimatów Köppena^[3] . Latem temperatura powietrza rzadko przekracza +3°C a zimą spada poniżej -11°C^[3] . Najwyższa zanotowana temperatura powietrza to +19,9ºC, a najniższa – -22.4°C (stan na 2015)^[3] . Średnia roczna temperatura powietrza wynosi -1ºC, przy czym najcieplejszym miesiącem jest styczeń a najzimniejszym lipiec^[3] .

Pogoda jest przeważnie pochmurna, a opady odnotowywane są średnio przez 148 dni w roku i średnio wynoszą 377 mm rocznie^[3] . Średnia wilgotność powietrza to 81,4%^[3] .

Średnia prędkość wiatru dochodzi do 13,3 km/h, a wichury występują przez ok. 64 dni w roku, przede wszystkim zimą^[3] . Wiatry wieją przeważnie z południa i południowego zachodu, a latem z północy i północnego wschodu^[7] .

Średnia temperatura i opady dla Stacji antarktycznej Juan Carlos I

Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Rekordy maksymalnej temperatury [°C]	15.5	11.0	9.4	8.7	5.5	5.9	5.0	6.9	10.8	10.6	10.2	15.0	15,5
Średnie dobowe temperatury [°C]	2.6	2.3	1.3	-0.3	-1.5	-3.8	-4.6	-4.4	-3.4	-2.3	0.3	1.4	−1,0
Rekordy minimalnej temperatury [°C]	-3.2	-4.7	-10.9	-10.7	-12.8	-18.0	-22.4	-18.9	-16.9	-15.0	-8.9	-7.0	−22,4
Opady [mm]	44.8	58.5	47.3	43.0	29.3	10.1	4.0	7.7	17.6	45.3	30.8	38.8	377,2
Średnia liczba dni z opadami	16	17	15	16	11	6	4	6	12	17	13	15	148
Wilgotność [%]	81	83	80	82	82	82	83	83	84	78	80	79	81,4
Źródło: The International Antarctic Weather Forecasting Handbook[7]  2023-07-22

Flora i fauna

Byers Peninsula

Cape Shirreff

Mirungi południowe, Hannah Point

Na obszarze Byers Peninsula występują dwa gatunki roślin nasiennych: śmiałek antarktyczny i kolobant antarktyczny^[8] . Odnotowano tu również występowanie przynajmniej 56 gatunków porostów, 29 mchów i 5 wątrobowców^[8] . W okolicach hiszpańskiej stacji badawczej Juan Carlos I odnotowano natomiast występowanie 110 gatunków porostów i 50 gatunków mszaków^[9].

Obszar Byers Peninsula jest ostoją ptaków IBA z uwagi na zamieszkujące go duże kolonie ptaków morskich – rybitw antarktycznych i mew południowych^[8] . Na półwyspie gniazdują również: pingwiny maskowe, pingwiny białobrewe, oceanniki żółtopłetwe, warcabniki, petrelce olbrzymie, oceanniki czarnobrzuche, kormorany niebieskookie, wydrzyki brunatne oraz pochwodzioby żółtodziobie^[8] . Zaobserwowano tu także jedyne skrzydlate owady Antarktyki – Parochlus steinenii oraz nielotne muchówki Belgica antarctica^[6] .

Plaże South Beaches zamieszkują mirungi południowe. Odnotowano tu także okazjonalne występowanie weddelek arktycznych (fok Weddela), krabojadów foczych i amfitryt lamparcich (lampartów morskich)^[8] . Plaże Cape Shirreff i San Telmo Island zamieszkuje największa kolonia kotików antarktycznych w regionie Półwyspu Antarktycznego, licząca 5727 osobników (stan na 2021 rok)^[10] .

W 1966 roku Byers Peninsula został desygnowany jako Szczególnie Chroniony Obszar Antarktyki (ang. Antarctic Specially Protected Area, ASPA) – a od 2002 roku desygnowany jako ASPA 126: Byers Peninsula, Livingston Island, South Shetland Islands^[11] . W 1966 roku jako Szczególnie Chroniony Obszar Antarktyki desygnowany został również obszar Cape Shirreff pomiędzy Barclay Bay i Hero Bay, który od 2002 roku obejmuje także San Telmo Island – ASPA 149: Cape Shirreff and San Telmo Island, Livingston Island, South Shetland Islands^[12] .

Ostoją ptaków IBA jest również Barnard Point, gdzie gniazduje pingwin maskowy, pingwin białobrewy a także petrelec olbrzymi^[13] .

Na terenie wyspy odkryto skamieniałości roślin z okresu wczesnej i późnej kredy, m.in. paprotniki^[14].

Historia

Osobny artykuł: Odkrycia i badania Antarktyki.

Williams Point

Hiszpański okręt wojenny „San Telmo”, Alejo Berlinguero (1750–1810), Museo Naval w Madrycie

Wyspa Livingstona została odkryta 19 lutego 1819 roku przez angielskiego żeglarza Williama Smitha (1775–1847)^[2] , który w drodze na statku „Williams” z Buenos Aires do Valparaíso, został zniesiony z kursu w Cieśninie Drake’a^[15]. Smith dostrzegł ląd lub lód, lecz dopiero następnego dnia, po rozpogodzeniu i poprawie widoczności, stwierdził jednoznacznie, że ma przed sobą nowy ląd^[15]. Było to pierwsze udokumentowane odkrycie lądu w regionie Antarktyki^[15][b]. Smith zszedł na ląd w pobliżu Williams Point (miejsce nazwał na cześć swojego statku „Williams”^[16] ) i pobieżnie zmapował teren^[2] .

We wrześniu 1819 roku u wybrzeży wyspy zatonął hiszpański okręt wojenny „San Telmo”^[17]. Zginęło wówczas 644 marynarzy – byli to zapewne pierwsi ludzie, którzy zginęli w Antarktyce^[18]. Pozostałości statku odnaleziono na Cape Shirreff^[18]. Kopiec na Half Moon Beach i tabliczka na „Cerro Gaviota” naprzeciwko San Telmo Island upamiętniają załogę^[19]. W 1991 roku kopiec został wpisany na listę historycznych miejsc i pomników w Antarktyce (ang. Historic Sites and Monuments in Antarctica)) jako HSM 59: San Telmo Cairn^[20] . Wrak statku wpisano na listę w 2021 roku jako HSM 95: Wreck of San Telmo^[21] .

W grudniu 1819 rok statek Smitha wyczarterował dowódca Royal Navy na Pacyfiku William Shirreff (1785–1847), który wysłał na Południowe Szetlandy Smitha wraz z Edwardem Bransfieldem (1785–1852)^[3] . Region został zmapowany a archipelag ogłoszony terytorium Wielkiej Brytanii^[3] . Wyspa znalazła się następnie na mapach rosyjskiej ekspedycji antarktycznej z 1821 roku^[2] .

6 lutego 1821 roku do wyspy przypłynął Fabian von Bellingshausen (1778–1852) dowódca rosyjskiej ekspedycji antarktycznej, który spotkał się tu z amerykańskim kapitanem Nathanielem Palmerem (1799–1877)^[3] . Bellingshausen nazwał wyspę Smolensk na cześć bitwy pod Smoleńskiem^[3] .

Południowe Szetlandy szybko stały się celem wypraw amerykańskich i brytyjskich łowców fok, m.in. Josepha Herringa, Jamesa P. Sheffielda i Jamesa Weddella^[3] . Zapoczątkowało to rozwój polowań na foki na południe od 60°S^[3] . Statki łowców fok stacjonowały m.in. w zatokach New Plymouth i Johnsons Dock na Wyspie Livingstona^[3] . W latach 1820–1823 wyspa miała najwięcej mieszkańców ze wszystkich wysp archipelagu^[3]  – ok. 200 w okresie letnim^[22]. Osady znajdowały się na Byers Peninsula w pobliżu Nikopol Point, Sealer Hill, Negro Hill, Rish Point, Sparadok Point, Lair Point i Varadero Point, oraz na przylądku Cape Shirreff i Elephant Point^[3] . Podczas prac archeologicznych odkryto pozostałości 25 schronisk na samym półwyspie Byers Peninsula^[3] . Polowania nie podlegały żadnej regulacji i w ciągu paru lat wybito prawie wszystkie foki, co zmusiło łowców do wycofania się z regionu^[3] . Wyspa Livingstona przez lata pozostała opuszczona i dopiero w 1935 roku przybyli tu Brytyjczycy, by przeprowadzić badania hydrograficzne^[3] .

Na początku lat 50. XX wieku argentyńska marynarka założyła na wyspie schronisko La Argentina, którego pozostałości zostały usunięte na początku XXI w.^[3]  W kwietniu 1953 roku Argentyna zbudowała stację Cámara, która wkrótce została zamknięta, lecz sporadycznie jest jeszcze używana w okresie letnim^[3] . W sezonie 1957/1958 funkcjonowała brytyjska baza Station P, która została zamknięta, ponieważ na wyspę nie dotarły gotowe elementy do budowy chaty^[3] .

Na przestrzeni lat roszczenia terytorialne do wyspy zgłaszały Wielka Brytania (od 1820 roku), Chile (od 1940 roku) i Argentyna (od 1942 roku)^[3] . Wraz z podpisaniem Układu Antarktycznego, roszczenia te zostały „zamrożone”^[23][c]

Stacje Badawcze

Na wyspie funkcjonują cztery sezonowe stacje badawcze:

Państwo	Zdjęcie	Nazwa stacji	Rok otwarcia/Lata działalności	Max populacja	Działalność
Wielka Brytania		Station P[24]	1957–1958[24]		Prowadzono badania z zakresu geodezji, geologii i biologii[24] .
Hiszpania		Juan Carlos I	1988[25]	50[25]	Prowadzone są badania m.in. z zakresu chemii i fizyki atmosfery, klimatologii i zmian klimatu, ekologii, geologii, glacjologii, geomorfologii, geodezji, limnologii, biologii morskiej, mikrobiologii, oceanografii, gleboznawstwa[25] .
Chile		Guillermo Mann[d]	1991[26]	6[26]	Prowadzone są badania m.in. z zakresu biologii morskiej, geologii i glacjologii[26] .
Bułgaria		Kliment Ochridski	1993[27]	25[27]	Prowadzone są badania m.in. z zakresu geologii, sejsmologii, klimatologii i zmian klimatu, biologii, glacjologii i topografii[27] .
Stany Zjednoczone		Cape Shirreff Field Camp[e]	1996[28]		Prowadzone są badania m.in. z zakresu biologii morskiej[29] .

Lame Dog Hut na terenie Kliment Ochridski – zielony budynek

Na terenie bułgarskiej bazy działa muzeum Wyspa Livingstona – Lame Dog Hut – od 2012 roku oddział Narodowego Muzeum Historycznego w Sofii^[3] . Muzeum ulokowane jest w najstarszym zachowanym budynku na wyspie, wzniesionym w 1988 roku jako główny budynek bazy, który w 2015 roku został wpisany na listę historycznych miejsc i pomników w Antarktyce (ang. Historic Sites and Monuments in Antarctica)) jako HSM 91: Lame Dog Hut at the Bulgarian base St. Kliment Ohridski, Livingston Island^[30] . W pobliżu muzeum znajdują się kaplica Jana Rilskiego oraz pomnik cyrylicy^[30] .

Turystyka

Wyspa Livingstona jest jednym z popularnych celów turystyki antarktycznej^[3] . Turyści przybywają głównie na statkach wycieczkowych a na ląd dowożeni są na pontonach^[3] .

W sezonie 2022/2023 Hannah Point odwiedziło 2379 turystów, a False Bay – 1637^[31] .

Uwagi

1. SCAR Composite Gazetteer of Antarctica i United States Gazetteer podają, że ma 38 mil (ok. 61 km) długości, a jej szerokość waha się od 2 do 20 mil (od ok. 3 do ok. 32 km), zob. SCAR Composite Gazetteer of Antarctica and United States Gazetteer ↓ .
2. Południowe Szetlandy mogły zostać odkryte wcześniej – w 1599 roku przez holenderskiego żeglarza Dircka Gerritsza Pompa (1544–1608) lub w 1603 roku przez hiszpańskiego nawigatora Gabriela de Castillę (1577–1620), jednak nie ma na to wystarczających dowodów. Również nie ma dowodów na obecność w archipelagu przed Smithem łowców fok z Ameryki Północnej czy Ameryki Południowej, zob. Iwanow 2015 ↓ .
3. Na mocy Artykułu 4 Układu Antarktycznego żadne z państw nie może zgłaszać w czasie obowiązywania traktatu roszczeń terytorialnych, a roszczenia, które zostały zgłoszone przed wejściem w życie traktatu, nie zostały nim ani anulowane, ani zanegowane; zob. Boczek 2005 ↓, s. 205.
4. Stacja sąsiaduje z amerykańską bazą Cape Shirreff Field Camp; na zdjęciu zabudowania stacji chilijskiej po lewej stronie.
5. Stacja sąsiaduje z chilijską bazą Guillermo Mann; na zdjęciu zabudowania bazy amerykańskiej po prawej stronie.