Qichwa simi

Qhichwa simi icha Runa simi ñisqaqa Urin Apya Yalapi rimasqan rimaymi. Tawantinsuyup siminsi karqan. Kunanqa yaqa 14.000.000 runam kay simita riman, Piruwpi, Puliwyapi, Arhintinapi, Ikwayurpi, Chilipi, Kulunsuyupi ima riman. Lliw Apya Yala rimaykunamanta astawan rimaqniyuqmi. Qhichwa sutiwantaq Fray Domingo de Santo Tomásmi kay simiman suticharqan, payqa qhichwa simimanta ñawpaq qillqaqmi karqan.

Qhichwa simi, Kichwa shimi, Nunashimi, Runashimi (Runasimi)
Kaypi rimasqa:	Piruw ,  Qullasuyu,  Ikwayur,  Arhintina,  Chirisuyu,  Kulunsuyu (karu runa: Ispaña, Ransiya, HAS, Mishiku, Kanada, Italya, Nihun)
Suyukuna:	Andes
Rimaqkuna: • Mama rimay: • Hukkuna:	14.000.000 • 9.600.000 • 4.400.000
Ñiqi:	83
Rimaykunap ayllun:	Qhichwa
Tukri simi:
Kay mama llaqtakunapi:	Piruw ,  Qullasuyu,  Ikwayur,  Kulunsuyu
Kaypa kamachisqan:	Manam kamachisqachu
Tuyrukuna
ISO 639-1	qu
ISO 639-2	que
ISO 639-3	que
SIL	Llapa k'iti rimayqa kikin tuyruyuqmi
Maypim Runasimita rimachkanku
Kaytapas qhaway: Rimay - Rimaykunap ayllun - Katiguriya:Rimay

Qhichwa simip k'iti rimayninkuna.

Huk simillachu icha simikunachu?

Simi yachaqkunaqa qhichwa simi hukllachu icha achkachu kasqanmanta achkatam rimaykunakun. SIL Internationalmantaqa 42 rimaymi. Qhichwa Simi Hamut'ana Kuraq Sunturmantataq huk simillam, Qusqu llaqtamanta rimayllam allin qhichwa simi ñispa.

Ichataq Chanka rimaqqa manam Wanka rimayta hap'iqanchu, Wankakunataq manam Chanka rimayta hap'iqallantaqchu. Chaymantam ñinku, manam huk rimayllachu, ichataq achka qhichwa rimay kaptinmi qhichwaman rimaykunap ayllun sutichan.

Qhichwa simip k'iti rimayninkuna

Achka qhichwa k'iti rimaymi kachkan, iskaynintin hatun rimay huñum, achkataq aslla urin rimay huñum:

• Waywash rimaykuna (Qhichwa I)
  • Ankash nunashimi
  • Wanka nunashimi
  • Wanuku runashimi, Yaru runashimi
• Wamp'uy rimaykuna (Qhichwa II)
  • Yunka runashimi (Qhichwa II-A)
    • Yawyu rimaykuna
    • Kashamarka runashimi
    • Inkawasi-Kañaris runashimi
  • Chinchay runashimi (Qhichwa II-B)
    • Chachapuya runashimi
    • Lamas-Luritu runashimi
    • Kichwa (Ikwadurpi Kulumbyapipas): Chay rimaypaqqa Shukllachishka Kichwa nisqa allin qillqayninmi.
  • Urin qhichwa simi (Qhichwa II-C): Chay rimaypaqqa Urin runasimi nisqa allin qillqaymi.
    • Chanka runasimi
    • Qusqu-Qullaw runasimi (Buliwyapi Qhichwapas)
    • Arhintinap runasimin
• Pakaraw runasimi (yaqa wañusqa)

Ñawpakawsay

Mapapi rikuchikun distrituman hina Qhichwa rimaq runakunaq rakikuyninta.

Arhintina qispikusqa "acta": qhichwa simipi, kastilla simipi. (1816).

Alfredo Torero sutiyuq simi yachaqpa nisqankamaqa qhichwa simi Lima suyupis paqarirqan. Chay k'itipi lliwmanta aswan k'iti rimaykuna kaptinmi, chaypi qhichwa simip qallarisqan karqan, nispa ninmi. Chaymantataqsi qhichwa rimayqa chawpi Antikunapis mast'arirqan, iskaynintin rimay huñuman (Waywash, Wamp'uy) rakispa. Inkakunalla chaymanta unay pachas Qusquman apamurqan, chaypi ñawpaqta mana qhichwata rimaptinkus. Inkakunaqa wamp'uy qhichwatas tukuy Tawantinsuyup rimaynin hinas llamk'achispa kunan Ikwadurmanpas aparqan.

Ispañulkuna Tawantinsuyuta atiparqaspa, 16, 17 ñiqin pachakwatakunapi Fray Domingo de Santo Tomás, Diego González Holguín sutiyuq ispañul tayta kurakunam ñawpaq qhichwa simimanta simi qullqakunatam simi kamachiykunatapas qillqarqanku.

Ispañulkunaqa ñawpaqta qhichwa simita qhatuna simi hinas, kristiyanuchay nisqapaqpas llamk'achirqan. Alli-allillamantataq kastilla simitas mast'arirqan, qhichwa simita, huk indihina simikunatapas ñit'ipaspa. Mana warkukuq republikakunallapi chaypi kamachiq wiraquchakunas qhichwa simitaqa tukrillapas saruparqan, kastilla simillata saqillaspa.

Piruwpi Juan Velasco Alvarado umalliq kaptin, 1975 watapi ñawpaq kutim qhichwa simita tukri simi hinaman kamachirqan. Chaywanpas, kunankamapas manam chiqap tukri simichu. Buliwyapi Evo Moralestaq 2006 watapim qhichwa simitam, aymara simitapas tukri simikunaman rurarqan.18.11.1985. Piruwpi, Sapan Achaha kamyuqmi nisqa.

Allin qillqay hawa rimanakuy

Qhichwa rimayninchikta tukri nisqa qhichwa siq'i llumpawan qillqanchik. Chay siq'i llumpanchikqa kimsantinmi hanllalliyuq. Rodolfo Cerrón Palomino yachaqmi chay allin qillqaytaqa kaman. Chay hinataqmi kunan Piruwpi Buliwyapipas qhichwa siq'i llumpatam llamk'achinku.

Qhichwa Simi Hamut'ana Kuraq Suntur nisqaqa manam ari nispa, kunanraqmi pichqantin hanllalliwan qillqayta munan. Chay hinam Juan Velasco Alvaradop Piruwpi kamachisqan siq'i llumpa karqan, ichataq 1986 watallakamam tukri siq'i llumpa karqan, chaymanta kimsantin hanllalli tukrichasqa kaptinmi.

Qhichwa simi kamachiy

• Simi kamachiy (Shimip luliqnin)

Rikullay ima

• Qhichwa simi kapchiy
• Willakuykuna (Qhichwa, Aymara simikunapi)
• Qhichwa simipi pilikulakuna.

Kaypipas qhaway

• Kichwa
• Qhichwa runa
• Kichwa runa

Hawa tinkikuna

Qhichwa runakunapaq simi qullqakuna

• Yachakuqkunapa Simi Qullqa - Qusqu Qullaw Qhichwa Simipi (pdf, 8,16 MB)
• Yachakuqkunapa Simi Qullqa - Ayakuchu Chanka Qichwa Simipi (pdf, 7,98 MB)
• Yachakuqkunapa Shimi Qullqa - Anqash Qichwa Shimichaw (pdf, 8,62 MB)
• Clodoaldo Soto Ruiz (University of Illinois): RUNASIMI-KASTILLANU-INLIS LLAMKAYMANAQ QULLQA Ayakuchu-Chanka I rakta (pdf, 5,5MB)
• Kichwa Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu (DINEIB, Ikwadur) (pdf, 7,7 MB)

Simi qullqakuna: Qhichwa simi - Huk simikuna

• Simi taqi Runasimi - Aliman - Inlish simi - Kastilla simi: achka k'iti rimaykunam, lliw simi qullqamanta aswan hatunmi; aswan allin qillqaykunapi (urin runasimi, QSHKS, Shukllachishka Kichwa, hukkunapas).
• Simi taqi / Diccionario Bilingüe Quechua - Castellano: Castellano - Quechua Cusco Collao - Quechua Ayacucho Chanka
• Qhichwa Suyup Simi Pirwan - Diccionario de la Nación Quechua, Consejo Educativo de la Nación Quechua “CENAQ”. (Buliwya urin runasimi, j-niyuq)
• Iskay simipi yuyayk'ancha / Buliwya (Qhichwa simi - Kastilla simi) (pdf 4,95 MB). Buliwya urin runasimi (j-niyuq).
• Abdón Yaranga Valderrama: Chanka runasimi - kastilla simi taqi (Diccionario Runasimi - Español), Qallariy simi (kastilla simipi) (pdf 2,2 MB); Al-Ll (pdf 1,2 MB); M-Z (pdf 2,0 MB). Piruw urin runasimi (h-niyuq).
• Simi Taqe Qheswa - Español - Qheswa (Qheswa simi hamut'ana kuraq suntur), Qusqu, Piruw, 2006 (pdf 3,8 MB). QSHKS qillqay.
• Vocabulario Políglota Inca: Castellano - Quechua (Qusqu, Ayakuchu, Junín, Ankash) - Aymara. Kastilla qillqay.
• Vocabulario kichwa - Español por asignaturas (ALKI Academia de la lengua kichwa, Ikwadur). Shukllachishka Kichwa.
• Kichwapa mushuq shimikuna (Ikwadur). Shukllachishka Kichwa.
• Pilwa shimi: Urin qhichwa - Kastilla simi / Kastilla simi - Wanka kichwa
• Publicar diccionarios de quechua en el internet. Qhichwa simi taqikunata internetpi uyaychay.
• ARUSIMIÑEE, Simiqullqa: kastilla simi - aymara simi - waraniyi simi - qhichwa simi
• Vocabulario de la lengva general de todo el Perv llamada lengva Qquichua o del Inca Ñawpaq Piruwpa simin sutiyuq Qhichwam icha Inka Simim, 1608 Diego González Holguín

Qhichwa simimanta yachay

• Anti Simikunap T'uqyaynin (Qhichwa simippas)
• Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
• Alain Fabre 2005
• Samuel Majerhua Castro, La escritura fonémica del quechua ayacuchano.pdf pdf

Qhichwa simipi antañiqiq wakichiy

• Runasimipi Qespisqa Software - Proyecto para crear software libre en quechua

Wamaq runakunap qhichwa simita yachakunanpaq

• RunasimiNet, Curso de Quechua
• Curso de Quechua (5 lecciones), Demetrio Tupah Yupanki (Red Científica Peruana, Qusqulla rimaypi, kimsantin hanllalli)
• Qhiswa rimayninchismanta yachaykuna (Waskaran wakichiy, Qusqulla rimaypi, kimsantin hanllalli)
• T'isimpa Yachakay Qhishwa runasimipi (Buliwya qhichwa, kimsantin hanllalli)
• Curso básico de Kichwa para hispanoparlantes, Nivel 1 (Ikwadur kichwa)
• Márcelo Grondin, Metodo de Quechua (Buliwya qhichwa, pichqantin hanllalli, Curso básico)
• Lecciones de Quechua para descargar. Leccion I al V en Formato PDF (QSHKS, Qusqulla rimaypi, pichqantin hanllalli), ZIP willañiqi
• Quechua lessons from Wikiversity
• Apurimaqpa runasimin (pichqantin hanllalli), pdf

Siq'i llumpa - ima sanampakunawan qillqay

• Qusqu runasimip siq'i llumpan
• Ima hinataq runasimita sumaqta qillqay
• Seq’ellunpa - pichqa hanllalliwan qillqaqkunap

Qhichwa simip k'iti rimayninkunamanta

• Qhichwa shimimanta saywitu (fedepi.org)
• Saywitu: Argentina mama llaqtapi Chili mama llaqtapipas simikuna

Qhichwa simipi multimiryam

• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (qhichwa simipi wiryum)
• Sonia Morales, Dina Páucar, Movistar ruruchinapaq qhaturipi
• Sonia Morales, wakin Movistar ruruchinapaq qhaturipi
• Noemí Vizcardo Rozaspa wiryum (qhichwa simipi willaykunam
• Nancy Ayala, Blog: "Tukuy niraq willakuykuna" (qhichwa simipi blog)