Rususuyu

Rusuhallp'a, Rusya icha Rusiya (rusu simipi: Россия) nisqaqa Iwrupapi huk ripuplika mama llaqtam. Uma llaqtanqa Muskuw llaqtam.

Российская Федерация
Rossíyskaya Federátsiya
Rusu Huñuku

Laphara Wallqanqa
Llaqta qayanqillqa: Ninguno
Llaqta taki: Himno de la Federación Rusa
Situación de Rusya
Uma Llaqta  • Runakuna  • Tinkurachina siwikuna	Moskwa 11 273 400 (2004) 55°45′ N 37°37′ E
Aswan hatun llaqta	Moskwa
Tukri simi	Rusu simi
Kamachiy	Republika, Dimukrasya
Kawpay
Umalliq Uma kamayuq	Vladimir Putin (Владимир Путин) ru: Мишустин,Михаил Владимирович Mikhail Mishustin (Михаил Мишустин)
Qispikusqa  • Rimarisqa  • Chaninchasqa	Suwit Huñumanta 12 ñiqin inti raymi killapi 1990 watapi 24 ñiqin chakra yapuy killapi 1991
Mama llaqtap hawan  • Llapan hallka k'iti k'anchar  • % yakukuna Saywakuna Chalakuna	Ñiqi: 1º 17 075 200 km² 0.5 20.017 km 37 653 km
Runakuna  • Llapan  • T'iqisqa kay	Ñiqi: 8º 142 893 540 (2006) 8 hab./km²
Brutu ukhu hayt'uy (BUH) - Llaqta ukhu hayt'uy (LUH)  • Llapan (2006)  • BUH, llapan runap	Ñiqi: 9º   USD 1.727.349 millones USD 12 096 (2006)
HDI -Runa kururay rikuchiq- (2006)	0.797 (65º) – medio
Kañina	Rublli (Рубль, RUB)
Runa llaqtap sutin	ruso, -a
Pacha suyu  • Ruphay mit'a	CEST (UTC+2 a +12) CEST (UTC+3 a -1)
Internet tuyru	.ru
Karu rimay tuyru	+7
Ankichiy tuyru	RAA-RZZ, UAA-UIZ
ISO tuyru	643 / RUS / RU
Kaypi wankurisqa: ONU, APEC, CBSS, OSCE, G8

Suyuq historianmanta

Noble runakunapura sirwiq qhatuymanta siq'i - pachak watakunapi Rusiyap kawsaynin.

7-9 siglokunapiqa eslavo oriental ayllukunam kaypi tiyarqaku yaqa llapan Ukrayina nacionpi, paykunapas kunan Rususuyu nacionpa inti chinkaykuy ladonman astakurqaku. Chawpi pachakunapiqa iskaynintin mama llaqtakunap allpankunaqa huk suyup rakinmi karqan, chay suyup uma llaqtanqa Kiyiw llaqtam karqan. XII pachakwatapi Kiyiwan suyuqa sapaq prinsipalkunamanmi t'aqakuyta qallarirqan.

XII pachakwatapi Yuri Dolgoruky, Kiyiw kamachikuq Vladimir Monomakhpa 6 kaq churin, manam kamachiy tiyanapi derechoyuqchu karqan, chayraykutaq wichay-inti lluqsimuy ladupi allpakunata hap'inanpaqmi rirqan. Chhaynapin 12 siglo chawpipi eslavo ayllukuna Chawpi Rususuyu hallp’akunapi tarikurqanku. Manaraq chayamuchkaptinkum, kunan tiempopi finlandés runakunapa hichpallanpi kaq ayllukunaqa Muskuw llaqtapa kasqanpi yacharqaku, chaytaqa Dolgoruky sutiyuq runam huk uchuy llaqtacha hina kamarirqa.Vladimir-Suzdal (Rususuyu chawpinpi) Principadowan Kiyiwan 1169 watapi maqanakuy qallarirqan, chaymi Kiivan qhapaq suyumanta t'aqakurqan^[1]

Alexander Nevsky

1240 watapi Batup invasionninmanta qhipaman, wichaypi kamachiqkunap umalliqnin Alexander Nevsky Batup uywasqan churinmi tukurqan, Alejandrop Horda nisqap ladunpi awqanakuypi yanapasqanraykum 16 watayuq churin Daniil ñawpaq Muskuw kamachikuq tukurqan, chaymi kunan pacha Rusiyap wiñayninman aparqan. Kunan Rusiyap allpanpi huk hatun chawpi pacha llaqtataq Veliky Novgorod karqan - sapaq republikap chawpin, sapa kuti Muskuwan maqanakuq, 1478 watapilla Moskwa atipasqa.

Hamuq Ukranya , Bielorrusiya mama llaqtakunaqa 14 kaq pachakwatapi hamuq Rususuyu mama llaqtamanta t'aqanakurqanku, Lituania mama llaqtap Hatun Dukayunman tukurqan (18 kaq pachakwatakama kay iskay llaqtakunaqa qayllallapim karqan, kunankamapas Ukranya , Bielorrusiya simikunap rimayninkunaqa 84% nisqawanmi tupan).XV pachakwatap tukukuyninpiqa Quri Huñuqa Crimea qhapaq suyuman, Astrakhan, Kazan Khanate nisqaman, Moscovita suyumanpas ch'usaqyachisqa karqan, ñawpaq amistadninkunawan, vecinonkunawanpas sapa kuti maqanakuykunata rurarqan, ñawpaqtaqa Lituania hatun Ducado nisqawan.

Sapa kutim Lituaniawan Moskwawan Smolensk llaqtapaq maqanakuy karqan. Rusiya runakunaqa Chinchay Eslavo ayllukunamantam lluqsispa sapaq mama llaqtata kamarirqan, 16 kaq pachakwatapi Moscovita suyup pachanpi^[2][3][4][5].

Muskuw qhapaq suyu - Rusiyap sunqun

XV, XVI pachakwatakunapi runakunaqa Ukranyamanta elite nisqatam kamarqan, Ukranyap allpanta amachaspa, Zaporizhzhia Allpapi (Ukranyap uralanpi) tiyarqanku, vecinokunap atakasqanmanta, chaymantataqmi Cosaku nispa suticharqanku. Kunan pacha Rusiya runakunaqa XVII pachakwatapi Ukranyap allpankunaman hamurqanku, Ukranya runakuna 1648-1654 watapi Pulunya awqanakuypi Bohdan Khmelnytskyp pusasqan maqanakuptin, chaymantataq Rusiyawan hukllanakuy rimanakuykunata rurarqan^[6].

Ucrania runakunaqa manam oficialmentechu llaqtayuq hinachu qhawarisqaku, sapa kutim Rusiyap ukhunpi kallpawan llamk'aqkunaman kacharqanku, 1654 watapi rimanakuypa mana kasuspa. (10.000 Ucrania runakuna wañurqanku mana ch'uya kaptin Ladoga kanal rurakuchkaptin.) Chaywanmi Hetman Ivan Mazepa hatarirqan 1708 watapi, payqa Rusiyawan rimanakuynintam t'aqarqan, Sueciamanta amachasqa kayta maskarqan^[7]

1775 watapi Rusiyaqa Ukranyap Kusakukunata chinkachirqan, chaywantaq Ukranya runakunap achka sirwiq kayninku, Rusifikación - Ukranya simip, culturanpas kamachiypi chinkachisqa karqan. Kay kamachiypa ancha riqsisqa rikch'anachiyninkunaqa Ems kamachiymi (Эмский указ) Rusiyap ukhu ministrun Piotr Valuev (Валуевский циркуляр) kamachiyninpas, Ukranya runakunap mama siminta rimananta hark'arqan^[8].

Piotr Valuev 1863 watapi kamachiynin: manam ima Ucrania simipas karqanchu, manam kanchu, manataqmi kanmanchu, pipas kay nisqanwan mana acuerdopi kaptinqa Rusiyap awqanmi.

1914 watapi Nicolás II kamachiqmi hark'arqan Rusiyap qhapaq suyunpi Ukranyamanta riqsisqa qillqaq Taras Shevchenko sutiyuq runap paqarisqanmanta pachak wata hunt'akuyninta^[9]

1917 watapi qallariypi Alexander Kerenskypa pusasqan pawqar waray killapi Revolución nisqa kamachiyta urquspa Rusiyata República nisqa kananpaqmi churarqan, ñawpaq sarunchasqa achka llaqtakunaman kacharisqa kanankupaq maqanakunankupaq^{[10] [11]}

1917 watapi tukukuyninpi kamachiyman hamuspa, Vladimir Lenin ñawpaq Rusiyap republikanpi llaqta maqanakuyta willarqan, huk rakintaq 1917–1921 watakunapi Ukranya Runa Republikawan Suwit Huñu Rusiyawan awqanakuymi karqan, chaymi Ukranyata Pulunyawan Rusiyawan rakinakurqan (1922 watamanta Suwit Huñuwan)^[12].

1932–1933 watakunapi Joseph Stalinpa kamachisqan Suwit Huñup kamachiyninmi Holodomor (yarqay rurasqa yarqay) nisqatam rurarqan, achka mama llaqtakunam Ukranya llaqtata wañuchiy nispa riqsirqanku, 10 hunu runakunap kawsaynintam wañuchirqan^[13].

Stalinpa dictadura pachanpi rikurimuq gulag campo de concentración nisqakunaq mapa

1937 watapi NKVD (qhipaman Unión Soviéticap Ministerio de Asuntos Internos nisqa sutiwan sutichasqa) yaqa llapan Ucraniamanta yachaysapa runakunata, culturamanta runakunata, yachaqkunatapas balearqanku, chaymantataqmi ayankuta pakallapi p'amparqanku Bykivnyan sach'a-sach'api, chaypim huk monumento sayarichisqa karqan Ralyan Unión thuñikuptin^[14].

1941-1945 watapi, chay mama llaqtaqa tukuyninpi nazikunap hap'isqan karqan, sapa 5 kaq Ukranya civil wañurqan.

1960, 1980 watakunapi, Soviet kamachiyqa disidentekunata hark'aykunata ruwarqan, carcelkunaman kachaspa, psiquiátrico hampina wasikunaman churaspa, Ucraniamanta aswan riqsisqa disidente Vasyl Stus karqan^{[15] [16]}.. 1985-1991 watakunapi Unión Soviética nacionqa thuñikurqan, 1991 watapi 24 agosto killapitaq Ucrania nacionqa independencia nisqa kananpaq willarqan.

Vladimir Putinpa kimsa ñiqin kamachiyninpi, 2012 watapi kamachiyta qallariptin, Rusiyaqa hatun rimayta hark'ayta qallarirqan, Putinpas Ukranyap inti lluqsimuy ladupi kaq suyukunap qayllanpi awqaqkunata huñuyta qallarirqan, chaymantataqmi hatun pantasqa willaykunata chay mama llaqtap kuntranpi qallarirqan. Atiyta waqaychananpaq, chay pacha Ukranyap umalliqnin Viktor Yanukovych Putinta mañakurqan awqaqkunata kachananpaq, Ukranyaman 2013 watapi yaykunanpaq, chayraykutaq Euromaidan sutiwan riqsisqa protestakuna karqan.

20 ñiqin pawqar waray killapi 2014 p'unchawpi Yanukovych Kiev llaqtapi kachkaptin, Rusiya Ukranyap uralanpi Crimea yaqa wat'ata hap'iyta qallarirqan, chaymantataq ayqikuq Yanukovychman amachasqa kayta qurqan.12 ñiqin ayriway killapi 2014 p'unchawpi Rusiyaqa Ukranyap inti lluqsimuy ladupi maqanakuyta qallarirqan, Rusiyap Servicio Federal de Seguridad nisqap Igor Girkinpa umalliqninwan Sloviansk llaqtata atakaptin. 13 ñiqin ayriway killapi Ukranya mama llaqtaqa Rusiyap awqayninta hark'anapaq antiterrorista (ATO) llamk'ayta qallarirqan^{[17] [18][19][20]}.

Donetsk aeropuertoqa Rusiyap awqaqkunap thuñichisqanmi karqan, 2014 watapi chay llaqtata hap'ispa

Ni awọn agbegbe ti o gba, awọn ara ilu Russia bẹrẹ iparun nla ti awọn iwe-ede Yukirenia lati awọn ile-ẹkọ ẹkọ, awọn ile ọnọ, ati awọn ile-ikawe ti ko ni ibamu pẹlu awọn iṣedede ti ete ti Ilu Russia, ati ṣẹda eto ti awọn ibudó “filtration” nibiti awọn ara ilu ti wa ni tubu ati jiya. 2022 watakama Rusiyaqa "Donetsk Llaqta Republika" nisqa marionetawanmi, paypa sapallan kamachiqninqa Moskwa llaqtapi tiyaq Alexander Borodai sutiyuq pulitiku karqan, Ukranyawan pakasqa awqanakuytam rurarqan, chaytaq hunt'asqa awqanakuymanmi tukurqan.2022 watapi Rusiyantinpi achka awqanakuy hark'aq rikuchiykunam karqan, chaykunataqa amachay kallpakunam hark'arqan. Ucrania nacionpiqa Rusia nacionmi guerrapi hatun huchakunata ruwarqan, ahinataq tiyaq cheqaskunata bombardearqan, Mariupol hina llaqtakunata llapanta thunirqan, civil runakunata qatiykacharqan, sotanokunapipas ñak’arichirqan. Aswan hatun hucha civilkuna contra karqan Bucha llaqtapi disparasqanku, chaymi karqan marzo killapi 2022 watapi^{[21] [22] [23] [24]}.

Chay hap'isqa allpakunapiqa, Rusiya runakunaqa Ukranya simipi qillqasqakunatam achkata chinkachiyta qallarirqanku, yachay wasikunamanta, museokunamanta, bibliotecakunamantapas, chaykunaqa manam Rusiyap kamachiyninman hinachu karqan, chaymantataqmi huk sistema de "filtración" nisqa campamentokunata kamarqanku, chaypim llaqta runakunata wisq'arqanku, ñak'arichirqanku ima^[25].^[26].

Rususuyu nacionpa bombardeasqanwan dañasqa wasimanta huknin, 2022

Hinaspapas Rusia nacionmanta Timofey Sergeytsev sutiyoq político cientificopa qelqasqanmi maytu “¿Imatan Rusia Ucrania nacionwan ruwanan?”, nispa. (Rusia simipi: Что Россия должна сделать с Украиной?), sutichasqa karqan “rusa simipi runa wañuchiymanta qelqa” nispa, chaytaqa suticharqan Estados Unidos nacionmanta Timothy Snyder sutiyoq historiamanta yachaqmi^{[27] [28] [29][30] [31]}.

Allpa saywachi

• Urqukuna:
• Quchakuna:
• Mayukuna:

Llaqta pusana rakiy

Hatun llaqtakuna

• Muskuw (uma llaqta)
• Sankt Peterburg (1917 watakama uma llaqta kasqa; 1924-1991 Leningrad)

Llaqtakuna
'	Suti		Runakuna			Suyu
	Transkripsyun	Rusu simipi	1989	2002	2005
1.	Muskuw	Москва	8 769 117	10 126 424	10 381 222	Chawpi Rusya
2.	Sankt Petersburg1	Санкт-Петербург	4 460 424	4 159 635	4 039 745	Chinchay-Kunti Rusya
3.	Nowosibirsk2	Новосибирск	1 436 516	1 425 508	1 419 007	Sibir
4.	Jekaterinburg3	Екатеринбург	1 364 621	1 293 537	1 287573	Ural
5.	Nizhniy Novgorod4	Нижний Новгород	1 438 133	1 311 252	1 284 164	Wolga
6.	Samara5	Самара	1 254 460	1 157 880	1 134 730	Wolga
7.	Omsk	Омск	1 148 418	1 134 016	1 129 281	Sibir
8.	Kazan	Казань	1 094 378	1 105 289	1 104 738	Wolga
9.	Rostow na Donu	Ростов-на-Дону	1 019 305	1 068 267	1 074 482	Urin Rusya
10.	Chellabinsk	Челябинск	1 141 777	1 077 174	1 062 919	Ural
11.	Ufa	Уфа	1.082.052	1.042.437	1.033.338	Wolga
12.	Volgograd6	Волгоград	998.894	1.011.417	1.010.320	Urin Rusya
13.	Perm7	Пермь	1.090.944	1.001.653	982.419	Wolga
14.	Krasnojarsk	Красноярск	912.629	909.341	907.451	Sibir
15.	Saratow	Саратов	904.643	873.055	863.725	Wolga
16.	Voronesh	Воронеж	886.844	848.752	840.582	Chawpi Rusya
17.	Togliatti8	Тольятти	630.543	702.879	718.486	Wolga
18.	Krasnodar9	Краснодар	620.516	646.175	649.851	Urin Rusiya
19.	Ullanovsk10	Ульяновск	625.155	635.947	640.680	Wolga
20.	Izhevsk11	Ижевск	635.109	632.140	631.038	Wolga
21.	Jaroslavl	Ярославль	632.991	613.088	606.730	Chawpi Rusya
22.	Barnaul	Барнаул	601.811	600.749	599.579	Sibir
23.	Vladivostok	Владивосток	633.838	594.701	587.022	Karu Anti
24.	Irkutsk	Иркутск	626.135	593.604	586.695	Sibir
25.	Khabarowsk	Хабаровск	600.623	583.072	578.303	Karu Anti
26.	Orenburg12	Оренбург	546.501	549.361	550.204	Wolga
27.	Novokuzñetsk13	Новокузнецк	599.947	549.870	539.616	Sibir
28.	Rjasan	Рязань	514.638	521.560	520.173	Chawpi Rusya
29.	Tjumen	Тюмень	476.869	510.719	519.119	Ural
30.	Naberezhnyje Tschelny14	Набережные Челны	500.309	518.896	540.769	Wolga
31.	Lipetsk	Липецк	449.635	506.114	515.655	Chawpi Rusya
32.	Pensa	Пенза	542.612	518.025	512.602	Wolga
33.	Astrachan	Астрахань	509.210	504.501	502.533	Urin Rusya
34.	Makhachkala15	Махачкала	317.475	462.412	497.959	Urin Rusya
35.	Tomsk	Томск	501.963	487.838	485.519	Sibir
36.	Kemerovo16	Кемерово	520.263	484.754	477.090	Sibir
37.	Tula	Тула	539.980	481.216	468.825	Chawpi Rusya
38.	Kirow17	Киров	440.240	457.578	457.383	Wolga
39.	Cheboksary	Чебоксары	419.592	440.621	446.781	Wolga
40.	Kaliningrad18	Калининград	401.280	430.003	434.954	Chinchay-Kunti Rusya
41.	Brjansk	Брянск	452.160	431.526	427.236	Chawpi Rusya
42.	Ivanovo	Иваново	481.042	431.721	420.839	Chawpi Rusya
43.	Magnitogorsk	Магнитогорск	440.321	418.545	413.351	Ural
44.	Kursk	Курск	424.239	412.442	409.431	Chawpi Rusya
45.	Tver19	Тверь	450.941	408.903	400.212	Chawpi Rusya
46.	Nizhniy Tagil	Нижний Тагил	439.521	390.498	381.116	Ural
47.	Stavropol	Ставрополь	318.928	354.867	363.064	Urin Rusya
48.	Ulan-Ude20	Улан-Удэ	352.530	359.391	360.278	Sibir
49.	Belgorod	Белгород	300.408	337.030	345.289	Chawpi Rusya
50.	Arkhangelsk	Архангельск	415.921	356.051	344.600	Chinchay-Kunti Rusya
51.	Kurgan	Курган	355.517	345.515	343.129	Ural
52.	Kaluga	Калуга	311.399	334.751	338.978	Chawpi Rusya
53.	Orjol	Орёл	336.862	333.310	331.127	Chawpi Rusya
54.	Sochi	Сочи	311.648	328.809	327.608	Urin Rusya
55.	Wolshski	Волжский	268.842	313.169	323.293	Urin Rusya
56.	Smolensk	Смоленск	341.483	325.137	320.991	Chawpi Rusya
57.	Murmansk	Мурманск	468.039	336.137	319.263	Chinchay-Kunti Rusya
58.	Vladikavkaz21	Владикавказ	300.198	315.608	317.370	Urin Rusya
59.	Cherepovets	Череповец	310.463	311.869	311.850	Chinchay-Kunti Rusya
60.	Wladimir	Владимир	349.702	315.954	310.024	Chawpi Rusya
61.	Chita	Чита	365.754	316.643	308.291	Sibir
62.	Saransk	Саранск	312.128	304.866	303.394	Wolga
63.	Surgut	Сургут	247.823	285.027	300.367	Ural
64.	Vologda	Вологда	282.802	293.046	294.889	Chinchay-Kunti Rusya
65.	Tambov	Тамбов	304.600	293.658	290.933	Chawpi Rusya
66.	Nalchik	Нальчик	234.547	274.974	282.913	Urin Rusya
67.	Taganrog	Таганрог	291.622	281.947	279.056	Urin Rusya
68.	Kostroma	Кострома	278.414	278.750	277.656	Chawpi Rusya
69.	Komsomolsk na Amure	Комсомольск-на-Амуре	315.325	281.035	275.164	Karu Anti
70.	Sterlitamak	Стерлитамак	247.457	264.362	267.231	Wolga
71.	Petrozawodsk	Петрозаводск	269.485	266.160	265.025	Chinchay-Kunti Rusya
72.	Bratsk	Братск	255.705	259.335	259.991	Sibir
73.	Joshkar-Ola22	Йошкар-Ола	241.601	256.719	259.540	Wolga
74.	Dzerzhinsk	Дзержинск	285.071	261.334	256.537	Wolga
75.	Orsk	Орск	270.711	250.963	246.836	Wolga
76.	Nizhnevartovsk	Нижневартовск	241.457	239.044	244.937	Ural
77.	Angarsk	Ангарск	265.835	247.118	243.158	Sibir
78.	Novorossijsk	Новороссийск	185.938	232.079	241.856	Urin Rusya
79.	Nizhnekamsk	Нижнекамск	190.793	225.399	234.297	Wolga
80.	Syktyvkar23	Сыктывкар	232.117	230.011	230.139	Chinchay-Kunti Rusya
81.	Zelenograd	Зеленоград	158.294	215.727	228.294	Chawpi Rusya
82.	Stari Oskol	Старый Оскол	173.917	215.898	226.977	Chawpi Rusya
83.	Shakhty	Шахты	225.797	222.592	221.312	Urin Rusya
84.	Blagoveshchensk	Благовещенск	205.553	219.221	221.296	Karu Anti
85.	Rybinsk24	Рыбинск	251.442	222.653	216.724	Chinchay-Kunti Rusya
86.	Bijsk	Бийск	233.238	218.562	215.430	Sibir
87.	Prokopjevsk	Прокопьевск	273.838	224.597	215.270	Sibir
88.	Jakutsk	Якутск	186.626	210.642	215.063	Karu Anti
89.	Velikiy Novgorod25	Великий Новгород	229.126	216.856	215.062	Chinchay-Kunti Rusya
90.	Pskow	Псков	203.789	202.780	201.990	Chinchay-Kunti Rusya
91.	Balakovo	Балаково	197.391	200.470	201.920	Wolga

Simikuna

• Rusu simi
• hukkunapas

Kaypipas qhaway