Separaziun da las pussanzas
From Wikipedia, the free encyclopedia
La separaziun da las pussanzas è in princip d’organisaziun e da funcziun da la constituziun d’in stadi da dretg. Quella munta ch’ina singula instituziun na po da princip betg exequir pliras funcziuns da pussanza ch’èn attribuidas a differents champs da suveranitad da la pussanza statala. Ella munta però er ch’ina singula persuna na po betg appartegnair a differentas instituziuns. Tenor l’exempel istoric vegnan differenziadas las trais pussanzas legislativa, executiva e giudicativa. Da reparter la pussanza statala sin plirs organs statals serva a limitar la pussanza ed a segirar la libertad e l’egualitad.[1]
L’origin premodern dal princip da la separaziun da las pussanzas è da chattar en las scrittiras da la teoria dal stadi dals illuminists John Locke e Montesquieu (‹De l’esprit des loix›, 1748), las qualas èn sa drizzadas cunter la concentraziun da la pussanza ed il despotissem dal temp da l’absolutissem. Oz fa la separaziun da las pussanzas part da mintga democrazia moderna; la furma co che quella sa manifestescha, variescha però vaira ferm da stadi tar stadi.
Il model classic da la separaziun da las pussanzas vegn oz extendì a moda multifara. Model da basa furma la separaziun orizontala da las cumpetenzas legalas (pussanza da reglamentaziun) en il stadi (numnadamain legislaziun, regenza ed administraziun sco er giurisdicziun) sin organs statals stgaffids aposta per quest intent. Daspera datti ina repartiziun verticala da las cumpetenzas legalas: en il stadi federal surtut tranter quel ed ils stadis commembers, en il dretg internaziunal tranter ils stadis naziunals e las organisaziuns supranaziunalas (uschia p.ex. en l’Uniun europeica).
Sper la pretensiun da reparter las cumpetenzas legalas, vegn anc quella da reparter la pussanza reala a moda equilibrada. Sco princip da la ballantscha da las pussanzas ha il patratg da l’equiliber europeic influenzà sur tschientaners la politica da l’exteriur dals stadis europeics. Suenter la Segunda Guerra mundiala è passà a ses lieu la pretensiun suenter in policentrissem da la repartiziun da la pussanza globala. A reparter a moda equilibrada la pussanza effectiva serva er la pretensiun suenter ballantschas en il sistem da las pussanzas socialas. Uschia duaja il dretg dals cartels prevegnir ad ina concentraziun da la pussanza economica ed il dretg da medias cumbatter la monopolisaziun da la pussanza areguard l’opiniun publica.