Surmiran

Surmiran (puter: surmiraun) è in dals idioms rumantschs; el vegn discurrì en il Grischun Central, numnadamain en il Surmeir.

Repartiziun dals idioms rumantschs en il Grischun:

Sursilvan	Tuatschin e medelin
Sutsilvan	Surmiran	(Bargunsegner)
Vallader	Jauer	Puter

Territori linguistic

L’intschess surmiran cumpiglia la vallada dal flum Gelgia (Surses) e las parts rumantschas da la Val d’Alvra (Sotses). La situaziun dialectala correspunda e quella geografica ed uschia differenzieschan ins tranter ils dialects da Surses ed il dialects da Sotses. Dialects particulars, ch’èn dentant fermamain periclitads, vegnan discurrids a Bravuogn ed a Beiva. Il bargunsegner (rumantsch da Bravuogn) demussa dasper sias atgnas caracteristicas er elements dal puter, damai che Bravuogn è vegnì refurmà davent da l’Engiadin’Ota ed ha introducì il puter sco lingua uffiziala e d’alfabetisaziun. Ina situaziun cumparegliabla hai er dà en il passà en la vischnanca limitrofa Filisur (Filisour) ch’è daditg germanisada. Il bivian (rumantsch da Beiva) è influenzà dal dialect bregagliot (bargajot) da la Val Bregaglia e dat perditga da l’istorgia linguistica multifara da la vischnanca «agl pè da Set e Gelgia». Er il dialect da Murmarera, ch’è sin il precint da svanir, preschenta tratgs communabels cun il puter ed il bregagliot.

Caracteristicas

En il Surmeir existan dialects locals fitg exprimids che sa differenzieschan per part vaira ferm da la lingua da scrittira surmirana. Sco lingua scritta vegn duvrà tenor definiziun il dialect local da Stierva.

Ils dialects en la Val d’Alvra èn segnads d’ina gronda ritgezza da diftongs. En il Surses ed a Bravuogn fruntan ins sin il fenomen da l’endirida dals diftongs (louf daventa locf).

Retratga da la lingua

Sco tut ils auters idioms è er il surmiran segnà d’ina ferma retratga. Durant la segunda mesadad dal 20avel tschientaner ha gì lieu en il Grischun Central (surtut en la Val d’Alvra) ina ferma germanisaziun. En tschertas vischnancas da la Val d’Alvra è la lingua rumantscha vegnida stgatschada quasi cumplettamain tras la lingua tudestga.

Tenor la dumbraziun dal pievel da l’onn 2000 discurran en il Grischun Central radund 2200 persunas surmiran. Quai correspunda – applitgà sin il dumber d’abitants da tut ils abitadis che discurrivan antruras rumantsch – ad ina cumpart da radund 28 %. Entant che singuls abitadis en la Val d’Alvra enconuschan cumparts da be pli 10 % (p.ex. Vaz/Obervaz e Bergün/Bravuogn), discurran en singuls abitadis dal Surses dapli che 70 % rumantsch (p.ex. a Salouf e Sur). Da menziunar è però che questa cifra cumpiglia be la lingua che vegn discurrida il pli savens en il mintgadi; er bleras persunas ch’han inditgà il tudestg sco lingua principala disponan da bunas enconuschientschas dal rumantsch u d’ina chapientscha da la lingua almain passiva.

Medias

En surmiran cumpara la gasetta regiunala ‹La Pagina da Surmeir›.

Prova da text

Surmiran	Rumantsch Grischun	Deutsch
La golp era puspe eneda famantada. Cò ò ella via sen en pegn en corv tgi tigniva en toc caschiel an sies pecal. Chegl am gustess, ò ella panso, ed ò clamo agl corv: «Tge bel tgi te ist! Schi ties cant è schi bel scu tia parentscha, alloura ist te igl pi bel utschel da tots.»[1]	La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: «Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts.»	Der Fuchs war wieder einmal hungrig. Da sah er auf einer Tanne einen Raben, der ein Stück Käse in seinem Schnabel hielt. Das würde mir schmecken, dachte er, und rief dem Raben zu: «Wie schön du bist! Wenn dein Gesang ebenso schön ist wie dein Aussehen, dann bist du der schönste von allen Vögeln.»