Ильяс Есенберлин

Ильяс Есенберлин, Ілияс Есенберліұлы қабірі (1915, тохсунньу 10, Атбасар, билигин Акмола уобалаһа — 1983, алтынньы 5, Алматы) — казаах омуга бэйэтин наассыйа быһыытынан билиниитигэр улахан суолталаах устуоруйаҕа сыһыаннаах уус-уран кинигэлэри суруйбут казаах суруйааччыта, бэйиэтэ, тылбаасчыта. Казаах ССР суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын сэкиритээрэ (1971—1975). 15 арамаан ааптара (казаах суруйааччыларыттан ордук элбэх арамааны суруйбут киһи), Казаах ССР Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата (1968).

Олоҕун олуктара

Орто жуз Аргын бииһин Алтай-карпык ууһуттан төрүттээх.

1915 сыллаахха тохсунньу 10 күнүгэр Арассыыйа импиэрийэтин Акмола уобалаһыгар Атбасар куоракка төрөөбүтэ.

Тоҕус сааһыгар сут кэмигэр төрөппүттэрэ аччыктаан өлбүттэрэ, бииргэ төрөөбүт быраатын аймахтара ииттэ ылбыттара, оттон кини аһаҕас халлаан анныгар хаалбыта. Ол сырыттаҕына оҕо дьиэтигэр ылбыттара. Онно кинигэ ааҕарга умсугуйбута. Хайа инженерин идэтигэр Алматыга үөрэммитэ, уопсастыбаннай үлэҕэ сыстыбыта, 1937 сыллаахха буолбут Казахстаан Сэбиэттэрин Бастакы чрезвычайнай сийиэстэригэр устудьуоннартан дэлэгээт буолбута.

Үөрэҕин бүтэрэн баартыйа үлэтигэр ситиһиилээхтик карьера оҥостон истэҕинэ Аҕа дойду сэриитэ саҕаламмыта. Төһө да бронь ылар кыахтааҕын үрдүнэн тылланан сэриигэ барбыта. Ленинград фронугар сэриилэспитэ, дьон ахталларынан, кэлин хаһан да сэрии туһунан кимиэхэ да кэпсээбэт этэ, арай биир поэматыгар ахтан аһарбыта баар. 1942 сыл тохсунньутугар Старай Русса анныгар атаҕар ыараханнык бааһыран, эмтэнэн баран 1943 демобилизацияламмыта.

Сэрииттэн дойдутугар төннөн баран репрессияламмыт "норуот өстөөҕүн" кыыһын ойох ылбытын уонна хаайыыга сытар ийэ кыннын (1937 сыллаахха ытыллыбыт юстиция нарокун Хамза Жусупбеков огдооботун) босхолоон дойдутугар аҕалбытын иһин баартыйалаах карьерата эмсэҕэлээбитэ. Бастаан Казахстаан хомуньуус баартыйатын киин аппараатыгар үлэлээн иһэн Филармония диэриэктэринэн көһөрүллүбүтэ, онтон тиһэҕэр Казаах күннэрин Москубаҕа ыытыы кэмигэр харчыны сиэһиҥҥэ буруйданан 10 сыл хаайыыга ыытыллыбыта, онно биэс сыл тухары лааҕырга сыппыта, Каракум ханаалын хаһыыга идэтинэн хайа инженеринэн үлэлээбитэ. 1953 сыллаахха дьыалата хат көрүллэн, реабилитацияламмыта, көҥүлгэ тахсыбыта, сууттаныыта уһуллубута (снятие судимости). Хаайыыга барыан иннинэ төрөөбүт үс кыыһыгар уол оҕо эбиллибитэ.

Бастаан Геология министиэристибэтигэр, шаахта салататыгар үлэлээбитэ. Онтон 1958 сыллаахха «Казахфильм» устуудуьйаҕа эрэдээктэр буолбута. 1962 сыллаахтан — Казгослитиздат эрэдээктэрэ, 1967 сыллаахтан — «Жазушы» кинигэ кыһатын дириэктэрэ, онтон Казахстаан суруйааччыларын сойууһугар бырабылыанньа сэкиритээрэ (1971—1975). 1975 сыллахтан айар үлэҕэ толору көспүтэ. 16 сыл иһигэр 15 (сорох сиргэ 17 дииллэр) арамааны суруйбута.

Казаах омугун устуоруйатын токурутар, баартыйа көрүүтүнэн салайтарбат, феодаллыы сыһыаннары өрө тутар, баайдары хайгыыр диэн баһааҕырдан элбэх сойуолаһыыны көрсүбүтэ.

1983 сыллаахха алтынньы 5 күнүгэр сүрэҕинэн ыалдьан эмискэ өлбүтэ. Алматыга Кенсай кылабыыһаҕа көмүллэ сытар.

Айар үлэтэ

1945 сыллаахтан хоһооннорун уонна поэмаларын хомуурунньугун бэчээттиир буолбута. Кэлин бэйэтин дыраамаҕа холонон көрбүтэ — «Хайаҕа хапсыһыы» пьесата Алматыга оҕо-ыччат тыйаатырыгар тура сылдьыбыта. К. Д. Ушинскай айымньыларын казаахтыы тылбаастаабыта.

Онтон социалистическай реализм хайысхатынан суруллубут хас да арамаан суруйбута: «Хапсыһыы» (Айқас, 1966) — инженердэр тустарынан (Казаах ССР 1968 сыллааҕы Судаарыстыбаннай бириэмиэйэтинэн бэлиэтэммитэ), «Кутталлаах туорааһын» (Қатерлі өткел, 1967) — Казахстааҥҥа сэбиэскэй былаас олохтонуутун туһунан, «Тапталлаахтар» (Ғашықтар, 1968).

Онтон устуоруйаны ойуулуур хайысхаҕа көспүтэ. Оннук 1968 сыллаахтан 1973 сыллаахха диэри "Көс биистэр" (Көшпенділер/Кочевники) диэн казаах норуотун былыргытын көрдөрөр уус-уран трилогиятын суруйбута: «Кене хаан» (Қаһар/Кахар, 1969), «Алгыстаах кылыс» (Алмас қылыш/Заговорённый меч, 1971) уонна «Жанталас» (Отчаяние, 1973). Есенберлин иннинэ казаах былыргы устуоруйатын ойуулуур уус-уран айымньылар суохтара, Мухтар Ауэзов "Абаай суола" арамаана XIX үйэни ойуулуура, оттон монгуоллар иннилэринээҕи кэми, Чыҥыс Хаан кэмин саҕанааҕыны уонна Джунгарияны, нуучча судаарыстыбатын кытта казаах биистэрэ охсуһууларын ойуулуур айымньылар суохтара.

1979-1983 сылларга "Көмүс ордуу" (Алтын Орда/Золотая орда) трилогиятын суруйбута.

Сүрүн кинигэлэрэ

• И. Есенберлин. Трилогия «Кочевники» (перевод М. Симашко). — М.: Советский писатель, 1978.
• И. Есенберлин. Маңғыстау майданы. Завещание (казаахтыы). А.: Жазушы, 1978.
• И. Есенберлин. Собрание сочинений в 5 томах. — Алма-Ата, 1983.
• И. Есенберлин. Собрание сочинений в 10 томах (казаахтыы). — Алма-Ата: Жазушы, 1984–1988.
• И. Есенберлин. Трилогия «Золотая Орда». — Алматы: Фонд им. И. Есенберлина, 1999.
• И. Есенберлин. Трилогия «Кочевники». — Алматы: Фонд им. И. Есенберлина, 2004.
• И. Есенберлин. Полное собрание сочинений в 6 томах (на казахском и русском; иллюстрации Д. Кастеева). Алматы: Фонд им. И. Есенберлина, 2021.