Сибиир татаардарын тыллара

Сибиир татаардарын тыллара (бэйэлэрэ ааттыыр ааттара: себертатар тел) — Сибиир татаардарын төрөөбүт тыллара. Бу тыл ханнык тыллар бөлөҕөр киирэрин туһунан биир кэлим санаа суох. Сорох чинчийээччилэр Сибиир татаардары тылларын туспа түүр тыла дии саныыллар, атыттар буоллаҕына татаар тылын илиҥҥи диалега дииллэр^[1][2][3].

Сибиир татаардарын тыллара үс улахан бөлөххө (диалекка) арахсар: Тобол-Иртыш, Барабинскай уонна Томскай.

Билиҥҥи кэмҥэ Сибиир татаардарын тыллара ЮНЕСКО сүтэр кутталлаах тыллар испииһэгэр киирбитэ^[4].

Классификация

В. В. Радлов классификацията

• Илиҥҥи бөлөх: алтаай тыла, Чулым татаардарын тыллара, тофа тыла, хакас тыла, шор тыла уонна тыва тыла;
• Арҕааҥы бөлөх: Арҕаа Сибиир татаардарын тыллара, кыргыс тыла, каһаах тыла, башкиир тыла, татаар тыла уонна каракалпак тыла;
• Орто Азия бөлөҕө: уйгуур тыла уонна узбек тыла;
• Соҕурууҥу бөлөх: туркмен тыла, азербайдьаан тыла, турок тыла, Кырыым татаардарын тылларын соҕурууҥҥу гуобардара;
• Саха тыла туспа^[5].

В. А. Богородицкай классификацията

• Хотугулуу илиҥҥи — саха тыла, тофа тыла уонна тыва тыла;
• Хакас (Абакаан) — хакас тылын саҕай, бэлтир, койбаль, качин уонна кызыл гуобардара;
• Алтаай — алтаай тыла уонна телеут тыла, тубалар тыллара уонна сорох атыттар;
• Арҕаа Сибиир — Сибиир татаардарын тыллара;
• Поволжье уонна Приуралье — татаар уонна башкир тыллара;
• Орто Азия — уйгуур тыла, казах тыла, кыргыс тыла, узбек тыла, каракалпак тыла;
• Соҕуруулуу арҕаа — туркмен тыла, азербайдьаан тыла, кумык тыла, гагауз тыла уонна турок тыла^[6].

Үөрэтии историята

Сибиир татаардарын тылларын аан маҥнай нуучча таҥараһыттара бэйэлэрин итэҕэллэрин тарҕатаары үөрэтэн саҕалаабыттара. Ол курдук XVIII үйэ бүтүүтүгэр (1783 сыллаахха) Сибиир татаардарын тылларын үөрэтии саҕаламмыта. Таҥараһыттартан биллэр Иосиф Гиганов диэн киһи үөрэппит. Кини 1801 сыллаахха «Грамматика татарского языка» диэн кинигэни суруйбута^[7]. 1804 сыллаахха Иосиф Гиганов иккис кинигэтэ, чуолаан "Нуучча-татаар тылдьыта" бэчээккэ тахсыбыта^[8].

1802 сыллаахха Саускан оскуолатын учуутала Нийэт-Баки Атнометов Сибиир татаардарын үөрэтээри «Букварь арабского и татарского письма» диэн ааттаах кинигэни Санкт-Петербуркка бэчээккэ таһаартарбыта^[9]. Ол кэннитэн аатырбыт Сибиири чинчийээччи Г. Ф. Миллер эмиэ Сибиир татаардарын тылларын үөрэппитэ^[10].

Эбии көр

• Түүр тыллара
• Сибиир татаардара
• Татаардар
• Татаар тыла