Эстония устуоруйата

Эстония историята — Эстония дьон олохсуйуоҕуттан саҕалаан аныгы кэмҥэ дылы.

Былыргы кэм

Эстонияҕа баар таастан оҥоһуллубут былыргы киһи уҥуохтара

Бастакы дьон олохсуйбут сирдэрэ 9500-9600 б.э.и. кунд культуратын кэмигэр баар буолбуттар^[1][2]. X—XIII үйэлэргэ эрдэтээҕи феодализм олохсуйбут. Ол кэминээҕи түмэти аҕа баһылыктар уонна сэрии дружиналарын баһылыктара турбуттар^[3].

XIII үйэҕэ крестоносецтар олохтоох эстар утарсыыларын хам баттааннар кинилэр сирдэрин Ливон орденыгар холбообуттар^[4][5]. Бу саҕаттан Балтиятааҕы ниэмэстэр баһылаан олорбуттар^[6][7]. XVI үйэҕэ Реформация кэмигэр Эстония протестаннаар итэҕэллэрэ дойду сүрүн итэҕэлэ буолбут^[8]. Ити үйэҕэ Ливоннааҕы сэрии түмүгүнэн Эстония хоту өртө Швецияҕа холбоспут^[3][9]. Үйэ аҥаарынан дойду соҕуруу өртө холбонуллубут.

Ыраахтааҕылаах Арассыыйа кэмигэр

Швеция уонна Россия Хотугу сэриитин кэнниттэн Эстония 1721 Ыраахтааҕы Россия илигэр холбонуллубут. 1897 суруллуу түмүгүнэн Эстонияҕа 958 тыһ. олохтоох баар эбит, олортон эстонецтар ахсааннара 90 %, нууччалар — 4 %, ниэмэстэр — 3,5%^[3].

Тутулуга суох Эстония (1918-1940)

Ыраахтааҕы Россия урусхалламмытын кэннэ 1918, олунньу 24 Эстония Республиката кимтэн да тутулуга суоҕун бас билиммит. Тутулуга суох буолуу босхолонуу сэрии түмүгүнэн ситиһиллибит. 1920, олунньу 2 ССРС уонна Эстония бэйэ-бэйэни билинии туһунан Тартутааҕы эйэ договорун түһэрсибиттэр. 1920 бэс ыйын 15 Эстония бастакы конституцията ылыныллыбыт. 1921 балаҕан ыйын 22 Эстония Лига наций тэрилтэ чилиэнэ буолбут. 1934 тохсунньуга иккис конституция ылыныллыбыт. Ол түмүгүнэн парламент былааһа биллэрдик сарбыллыбыт, президент былааһа бөҕөргөтүллүбүт. Былаас Константин Пятс илиитигэр түмүллүбүт. Саҥа конституция былааһынан туһанан Пятс армияны кытта переворот оҥорбут, парламены сарбыйбыт, дойдуга ыксаллаах балаһыанньа биллэрбит уонна бэйэтэ бас билэр былааһын олохтообут. 1935 дойдуга биир партиялаах система олохсуйбут. 1937 үһүс конституция суруллубут уонна 1938 бигэргэтиллибит. Ол конституцияҕа президент 6 сылга талаллара, икки палаталаах парламент олохсуйуута, президент правительство үлэтин тохтотор быраабын, парламент үлэтин тохтотор бырааба, президент бэйэтэ сокуон (президент дэкириэтэ) суруйуон сөптөөҕүн уо.д.а. суруллубут эбит.

ССРС кэмэ

ССРС-ка холбоһуу

1939 балаҕан ыйын 1 Германия Польшаҕа саба түһүүтүттэн Аан дойду сэриитэ саҕаламмыта. Ол түмүгүнэн Эстония сүрүн атыы-эргиэн дойдулара иирсэннэр экономикатын балаһыанньата мөлтөөбүт. 1940 парламент ССРС-тан көмө көрдөөбүт, ол көмө оҥоһуллуутугар ССРС дойдуга сэбилиниилээх күүс киллэриитин уонна Эстония арыыларыгар байҕал базаларын тутуутун ситиспит. Ити сылга уочарата суох парламеҥҥа талыы буолбут, ол түмүгүнэн саҥа састааптаах парламент талыллыбыт. От ыйын 21 сана талыллыбыт парламент Эстонияны ССРС-ка холбоһуутун уонна Эстония Сэбиэскэй Социалистичэскэй Республика тэриллиитэ ылыллыбыт. От ыйын 22 холбоһуу декларацията ылыллыбыт. Атырдьах ыйын 6 ССРС Верховнай сэбиэтин VII сессията Эстонияны ССРСка холбоһуутун постановленията ылыллыбыт. Элбэх историктар ити холбоһууну оккупация уонна аннексия диэн ааттыыллар ^[10][11][12].

II Аан дойду сэриитин кэмигэр

1941 бэс ыйын 22 Германия ССРС-ка саба түһүүтүттэн саҕалаан Эстония сиригэр сэрии саҕаламмыта. От ыйын 7 ниэмэстэр сэриилэрэ Эстония кыраныыссатыгар тиийбиитэр, атырдьах ыйын 28 Кыһыл армия бүтэһик чаастара Таллинн куораты хаалларбыттар. Олохтоохтор үгүс өртө ниэмэстэрин кэлиилэрин босхолонуу курдук санаабыттар ^[13]. «Омакайтсе» диэн коллаброционистар тэрилтэлэрэ еврейдэри өлөртүүргэ 1А айнзатцкомандаҕа көмөлөспүт ^[14]. Эстония территориятыгар оккупационнай администрация тэриллибит. Латвияны, Литваны уонна Белоруссияны кытта биир «рейхскомиссариат Остланд» буолбут^[15]. Фашистар армияларыгар 38 тыһ. кэриҥэ киһи ыҥырыллыбыт. 1944 олунньу 2 Кыһыл армия Нарва өрүһү туораан Эстония сиригэр балаҕан ыйыгар дылы күүстээх кыргыһыылар ааспыттар. Сэриигэ эстонецтар чаастара икки өттүттэн кыттыбыттар, сорох кэмнэргэ бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэспиттэр. Балаҕан ыйын 22 Кыһыл армия Таллиҥҥа «Уһун Герман» башнятыгар кыһыл былааҕы ыйаабыт. Эвакуацияттан Эстония правительствота төннүбүт. Моонзунд архипелаг арыыларыгар сэрии сэтинньи бүтүөр дылы буолбут. Сэтинньи 24 Сааремаа арыы босхоломмут.

Сэрии кэнниттэн 1990 дылы

ЭССР былааҕа

Сэрии бүппүтүн кэннэ компартия уонна Сэбиэскэй былаас саҥаттан тилиннэриллибиттэр. Сэрии буолуон иннинэ саҕаламмыт национализация түмүктэммит: промышленноска 1946 бас билии суох буолбут, атыыга — 1947. 1947 сылтан коллективизация саҕаламмыт, 1950 дойдуга 2213 колхоз баар эбит. Колхозтары бөдөҥсүтүү кэнниттэн 1960 908 колхоз уонна 97 совхоз баар эбит. Коллективизацияны утарсан Эстонияҕа сэриилээх утарсыы тахсыбыт, утарсааччылар бэйэлэрин «Тыа бырааттара» диэн ааттаммыттар (эст. metsavennad), утарсыы 1953 дылы дьайбыт.

Сэрии кэнниттэн репрессия салҕаммыт. Сүрүннээн коллаброцианистары уонна «тыа бырааттары» кытта сибээстэрин иһин 36 тыһ киһи репрессияҕа хабыллыбыт^[16] (атын дьон суруйарынан 67 тыһ — 124 тыһ) ^[17][18].

Сэрии кэнниттэн индустриализация саҕаламмыт. Улахан инвестиция уонна квалификациялаах үлэһиттэр кэлэннэр олох тэтимэ үрдээбит. Государство сүрүн соругунан оҥорор промышленность уонна сир баайын хостооһуна (нууч. горючий сланец) буолбут. Ол курдук Кохтла-Ярве куоракка Аан дойдуга бастакы горчай сланец кэмбинээтэ тутуллубут^[19]. Эстонияҕа олох таһыма ССРС орто таһымыттан үрдүк эбит^[20]. 70 сылларга диссиденнар хамсааһыннара саҕаламмыт. 1980 балаҕан ыйыгар - алтынньыга сэбиэскэй былаас утары студеннар аймалҕана буолуталаабыттар. Ити сылга алтынньы 28 «40 киһи суруга» тахсыбыт — советизация утары Эстония интеллектуалларын манифеста. Арҕаа Дойдулар сэбиэскэй кэмҥэ Эстонияны уонна атын прибалтика дойдуларын холбоһуутун билиммэтэхтэрэ^[21]. 1983 Европа парламена прибалтика государстволарын туһунан резолюция ылыммыт, онно холбоһууну билиммэтин уонна ССРС күүс өттүнэн холбооһуна «аан дойду быраабыгар» эппиэттээбэтин бэлиэтээбит^[22][23].

Тутулуга суох Эстония

1990 ыам ыйын 8 Эстония тутулуга суоҕа чөлүгэр түһэриллиитин туһунан сокуон ылыммыт^[24]. 1991 балаҕан ыйын 6 ССРС госсовета Эстонияны тутулуга суоҕун официальнайдык билиммит. 1991 балаҕан ыйын 17 Эстония ХНТ холбоспут^[25]. 2004 Эстония Евросоюзка уонна НАТО холбоспут^[3].