Brutalizam

Brutalizam je arhitektonski stil u modernoj arhitekturi koji se pojavio sredinom dvadesetog veka, djelimično s ciljem da nadomjesti razaranja u urbanim sredinama nakon Drugog svetskog rata. Ime je dobio po francuskom izrazu za grubi beton – beton brut. Brzo se nametnuo kao radikalan moderan stil, koji je promovisao snažne linije i funkcionalno odstupanje od ornamentalnosti, odnosno bilo kakvih ukrasnih detalja. Osnovna ideja ovog stila leži u funkcionalnosti.^[1]

Škola u Hunstantonu 2012, Engleska, prvi objekat brutalizma

Habitat 67 Montreal Vintage

Zapadna kapija Beograda

Telekomunikacioni centar Skoplje arhitekte Janka Konstantinova

Istorija

Krajem 1940-ih i početkom 1950-ihgodina, francuski arhitekta Le Corbusier, istaknuti zagovornik moderne arhitekture, uveo je novu formalnu tehniku sa naglašenom teksturom betonskih površina. Nakon skidanja oplate, izbacio je dodatne radove gipsom, oblogom ili bojom. Da bi se takav beton razlikovao od onog obrađenog, nazvao ga je na francuskom jeziku "beton brut" („sirovi beton“, izloženi beton) u svom opisu projekta Stambene kuće u Marselju (Unité d'Habitation in Marseilleu).

Termin "brutalizam" prvi put javno su upotrijebili engleski arhitekti Alison i Peter Smithson u teorijskim spisima i člancima u kojima su objašnjavali svoje stavove i arhitektonska djela s početka 1950-ih. Projektovali su malu kuću u Sohou u novembru 1953. i zgradu škole u Hunstantonu. Bili su to prvi primjeri Novog brutalizma u Engleskoj. Između ostalog napisali su: "Naša je namjera da u ovoj zgradi struktura bude u potpunosti izložena, bez unutrašnjih završnih obrada gdje god je to izvodljivo". Shodno navedenom tekstu njihove unutrašnje instalacije bile su vidljive.

Termin Novi brutalizam je stekao široku upotrebu nakon što ga je britanski arhitektonski kritičar Reyner Banham upotrijebio u naslovu svoje knjige - "Novi brutalizam: Etika ili estetika?" (1966. god), u kojoj su opisane zgrade određenog arhitektonskog karaktera, posebno u Evropi. Njime je označavao arhitekturu koja je idealizirala svoju tvrdnju o autentičnosti u materijalima i konstrukciji, te etičnosti u svojim društvenim aspektima.^[2]

Osnovne odlike stila

Estetski, brutalizam se uklapa u kontekst evropskog modernizma 1950-ih i 1970-ih (u sferi plastičnih umjetnosti - u kinematografiji, fotografiji, grafici, skulpturi, uređenju interijera) - sa svojom potragom za novim sredstvima izražavanja. To je, posebno, interes za lokalni kolorit, plastiku, privlačnu "modernističku" formu, oštro ekspresivne teksture. Takve ideje inspirisala je vjera u nove građevinske tehnologije, posebno u još uvijek neistražene mogućnosti novog građevinskog materijala kao što je armirani beton. Plastičnost betona, njegove „skulpturalne“ mogućnosti bile su gotovo glavni element umjetničkog jezika neobrutalističkih arhitekata, sa odlikama:

• funkcionalnost,
• površine građevinskih materijala nisu ukrašene niti obrađene, već su izražene u svom prirodnom obliku ("iskrenost materijala" je princip koji seže do Johna Ruskina i engleskog pokreta "arts and crafts"),
• mnogo uglatih površina, kao da su odsječeni geometrijski oblici,
• monohromni (jednobojni) arhitektonski elementi ili čak cijela zgrada,
• urbani izgled brutalističkih zgrada, naglašena masivnost oblika i struktura,
• preovlađujući građevinski materijal je armirani beton.

Najpoznatiji objekat brutalističke arhitekture je kanadski kompleks Habitat 67, sačinjen od 354 identična betonska oblika, složena u različitim varijacijama.^[3]

Brutalizam u Jugoslaviji

Prisutnost brutalne arhitekture u Jugoslaviji vezana je ekonomskim razlozima. Tražilo se od projektanata da građevine služe svrsi, da budu funkcionalne i optimalno ekonomične. Primjena natur-betona odgovarala je svim tim zahtjevima. ^[4]

Poznati objekti kod kojih je natur beton primijenjen kao primarni materijal u estetskoj artikulaciji su:^[5]

• Zapadna kapija Beograda, jedna od najprepoznatljivijih građevina Beograda, projekat Mihajla Mitrovića
• Motel Mlinarev sin u Arilju arhitekte Mihajla Mitrovića
• Zgrada Urbanističkog zavoda u Beogradu arhitekte Branislava Jovina^[6]
• Mostarska petlja u Beogradu arhitekte Branislava Jovina
• Skenderija u Sarajevu Živorada Jankovića i Halida Muhasilovića
• Zgrada RTV u Sarajevu
• Richterovi neboderi u Zagrebu
• Studentski dom Goce Delčev u Skoplju arhitekte Georgia Konstantinovskog
• Telekomunikacijski centar Skoplje arhitekte Janka Konstantinova

Rušenje Robin Hood Gardensa 2017. god, brutalističko djelo Alison i Peter Smithsona

Ugroženost i zaštita brutalističkih objekata

Brutalistički objekti, kao posebna vrsta graditeljskog naslijeđa ugrožena je ne samo na prostoru nekadašnje Jugoslavije, već i na svjetskom nivou. Postoje brojni apeli za potpisivanje peticija za zaštitu objekata koji su ugroženi čak i ako su dio svjetske graditeljske baštine. Prijeti im različit nivo destrukcije, pa čak i rušenje. To su objekti svjetski priznatih i istaknutih arhitekata poput Louis Kahna, Pier Luigi Nervija, Paul Rudolpha itd. Formirana su udruženja koje se bave zaštitom naslijeđa 20. stoljeća, poput Docomomo International, a otvorena je i podružnica za Bosnu i Hercegovinu. Njemački muzej za arhitekturu (Deutsches Architekturmuseum -DAM) i Wüstenrot fondacija formirali su bazu podataka ugroženih brutalističkih objekata. Na toj listi se nalazi i KSC Skenderija, jer je u jednom trenutku bilo govora i o njegovom rušenju. Poznati objekti brutalističke arhitekture - Robin Hood Gardens - Alison i Peter Smithsona su unatoč intervencijama i apelima svjetske arhitektonske zajednice srušeni 2017. godine.^[7]

Literatura

• Enciklopedija Moderne Arhitekture (org.Knaurs Laxikon der modernen Architektur) Herausgegeben von Gerd Hatje, 1970