Perzijski jezik

Persijski (perzijski: فارسی‎ Šablon:IPA-fa – farsi) je jedan od zapadnoiranskih jezika unutar indoiranske grane indoevropske jezičke familije, i službeni je jezik Irana, Avganistana (zvanično poznat kao dari od 1958),^[1] i Tadžikistana (zvanično poznat kao tadžički od sovjetske ere).^[2] Koristi se i u nekim drugim regijama koje su istorijski bile persijanska društva i koje se smatraju delom Velikog Irana. Ovaj jezik se piše persijskim alfabetom, koji je modifikovana varijanta arapskog alfabeta.

perzijski
فارسی (Fârsi)
Države	Iran, Afganistan, Bahrein, Tadžikistan, i određene regije Uzbekistana
Regije	Uglavnom Srednji istok i Središnja Azija
Broj govornika	materinski jezik: 61–71 milijuna uključujući strane govornike: 110 milijuna (19.)
Jezična porodica	indoiranski iranski zapadnoiranski jugozapadnoiranski perzijski
Službeni status
Službeni	Iran, Tadžikistan i Afganistan
Regulator	Akademija perzijskog jezika i književnosti, Afganistanska akademija znanosti
Jezični kodovi
ISO 639-1	fa
ISO 639-2	per (B) / fas (T)
ISO 639-3	fas

Rasprostranjenost perzijskog jezika

Persijski jezik se klasifikuje kao nastavljanje srednjovekovnog persijskog, zvaničnog religioznog i književnog jezika Sasanidskog carstva, koji je nastavljanje staropersijskog, jezika Ahemenidskog carstva.^[3][4][5] Njegova gramatika je slična sa mnogim savremenim evropskim jezicima.^[6] Persijski je dobio svoje ime po prestonici Ahemenidskog carstva, Persisu (sadašnja pokrajina Fars), stoga se naziva i farsi.^[7] Osoba koja govori persijski se može nazvati persofonom.^[8]

Procenjuje se da oko 110 milionna ljudi širom sveta govori persijski, pri čemu jezik ima zvanični status u Iranu, Avganistanu, i Tadžikistanu. Vekovima je persijski bio prestižni kulturni jezik u drugim regionima zapadne, centralne, i južne Azije u raznim carstvima baziranim u tim regionima.^[9]

Persijski je imao znatan (prevashodno leksikografski) uticaj na susedne jezike, a posebno na turkijske jezike u centralnoj Aziji, Kavkazu, i Anadoliji, susedne iranske jezike, kao i jermenski, gruzinski, i indoarijske jezike, posebno urdu (koji je u osnovi hindustanskog). On je isto tako u izvesnoj meri uticao na arapski, a posebno na bahranski arapski jezik,^[10] ali je isto tako pozajmio znatan deo svog vokabulara iz njega nakon arapskog osvajanja Irana.^{[3][6][11][11][12][13][14][15]}

Sa dugom istorijom literature u obliku srednjovekovnog persijskog pre islama, persijski je bio prvi jezik u muslimanskom svetu da se probije kroz arapski monopol nad pisanjem, i pisanje poezije u persijskom je uspostavljeno kao dvorska tradicija u mnogim istočnim dvorovima.^[9] Neki od poznatih radova persijske literature su Šahname Firdusija, radovi Rumija, Rubaj Omara Hajama, Panđ ganđ Nezami Gandžavija, Divan Muhameda Hafiza i dve mešavine proze i stihova Saadija - Đulistan i Bustan.

Klasifikacija

Persijski je jedan od zapadnoiranskih jezika unutar indoevropske familije. Drugi zapadnoiranski jezici su kurdski jezici, gilanski, mazenderanski, tališki, i beludžiski. Persijski se klasifikuje kao član jugozapadne grupe među zapadnoiranskim jezicima, zajedno sa ahomskim, kumzarskim, i lurijskim jezikom.^[16]

Ime

Jezik se naziva farsi (فارسی) u Iranu i Avganistanu; parsi (پارسی) je staro ime koje je potisnuto, jer simbol za „p“ ne postoji u arapskom jeziku; tadžički (narečje centralne Azije) ili dari (ime jezika u Avganistanu).

Ovo je spisak najznačajnijih narečja persijskog jezika:

• zapadni persijski jezik (Iran)
• istočni persijski jezik (Avganistan)
• tadžički jezik (Tadžikistan)
• hazaragi (Avganistan)
• ajmak (Avganistan)
• buharski (Uzbekistan)
• dehvari (Pakistan)
• darvazi (Avganistan)
• pahlavani (Avganistan)

Osobine

Iranski jezici, među kojima je persijski, pripadaju porodici indoevropskih jezika. Istorija iranskih jezika započinje još u sedmom veku pre nove ere. Persijski je najznačajniji u grupi iranskih jezika i jedini za koga je, na osnovu pismenih spomenika, dokazano da je postojao kao stari jezik srednjeg doba i savremeni jezik.

Kao indoevropski jezik, persijski ima određenih sličnosti sa ostalim jezicima iz indoevropske porodice, a naročito sa slovenskim jezicima pogotovo na sintaksičkom planu. Takođe, postoje mnoge sličnosti iranskih jezika, pa i farsija, sa južnoslovenskim jezicima.

Persijski jezik je u svom razvoju imao tri glavna perioda: staropersijski jezik (jezik Aveste i Darijevih natpisa), srednjopersijski jezik (pahlavi) i novopersijski jezik, ili samo persijski. On datira od momenta prihvatanja arapskog alfabeta oko 650. godine n. e., kada je, u vreme otpočinjanja islamskog uticaja, poprimio veliki broj arapskih reči, postajući izvanredno bogat jezik. Persijski jezik je pretrpeo tako male promene u toku celog poslednjeg milenijuma, da obrazovan Iranac može čitati rukopise sačinjene vekovima unazad bez posebnih teškoća.

Kada se govori o rečima orijentalnog podrekla najčešće misli na turcizme. U rečniku stranih riječi dr. B. Klaića uz ovaj pojam stoji sledeće objašnjenje: „Turcizam: reč ili izraz turskog porekla“. Međutim, treba dodati da su turcizmi zajednički naziv za sve reči orijentalnog, dakle turskog, persijskog i arapskog porekla, koje su putem turskog jezika počele prodirati u slavenske jezike. Sistematsko širenje turcizama započelo je dolaskom Osmanskih Turaka na Balkan i trajalo je tokom više stoljeća. Na taj su se način i mnoge reči izvorno persijskog porekla ukorenile kao turcizmi.

Pismo

Glavni članak: Persijsko pismo

Drevno persijsko pismo se naziva pahlevi i blisko je jermenskom pismu.

Veći deo modernog persijskog jezika zapisuje se modifikovanim oblikom arapskog pisma. Latinica se koristi kao pomoćno sredstvo u transkripciji i informatičkim tehnologijama. Tadžički jezik, koji predstavlja narečje persijskog sa izvesnim ruskim uticajima, piše se ćirilicom.

Abeceda persijskog jezika ima 32 znaka i još 3 posebna znaka koja to zapravno i nisu, nego su različiti pravopisni oblici za slova, i u slučaju lām alefa, ligatura.

Gramatika

Morfologija

Sufiksi preovlađuju persijskom morfologijom, a broj prefiksa je mali. Glagoli mogu izražavati vreme i vid i kongruiraju sa subjektom u licu i broju. U persijskom jeziku nema rodova pa zamenice nisu označene rodovima.

Sintaksa

Uobičajene izjavne rečenice imaju oblik "(S)(PO)(O)G“. Ovo znači da rečenice uključuju mogući subjekat, prilošku odredbu i objekat ispred obaveznog glagola. Ako je objekat specifičan onda je praćen rečju „rā” (rā) i ide ispred priloške odredbe: "(S)(O+rā)(PO)G“.

Glagoli

-ati, -anti, pehlevijski glagolski koreni

biti, pers. budan – konjugacija:

 književni govorni sam, jesam   pers. hastam  hasam 
si,  jesi    pers. hasti   hasi 
je           pers. hast ili ast -e 
smo, jesmo   pers. hastim  hasim 
ste, jeste   pers. hastid  hasid 
su,  jesu    pers. hastand hasand 

• dati, pers. dadan, prezentska osnova: deh < srednjopers. prezentska osnova dad < staropers. prezentska osnova data-, imenica: dade
• derati, pers. daridan, prezentska osnova: dar
• čamiti, pers. čamidan, prezentska osnova: čam
• goriti, pers. goridan ili gor gereftan, prezentska osnova: gor, imenica gorre
• hteti, pers. hāstan – konjgacija:

hoć(u)   pers. xāh(am)  
hoć(eš)  pers. xāh(i) 
hoć(e)   pers. xāh(ad) 
hoć(emo) pers. xāh(im) 
hoć(ete) pers. xāh(id) 
hoć(e)   pers. xāh(and) 

• kušati, pokušati, pers. kušidan, prezentska osnova: kuš
• lajati, staropers. lāidan, prezentska osnova: lāj
• lizati, pers. lisidan, prezentska osnova: lis
• napisati, pisati, pers. neveštan ili nebeštan, prezentska osnova: nevis < pehlevijski pers. ni-pis < staropers. ni-piš prefiks: ni + koren: pais
• njušiti, novopers. njušidan, prezentska osnova: njuš < pers. prezentska osnova: niyōš- < pehlevijski staropers. prezentska osnova: niγōš < staropers. prezentska osnova: nigauš
• peći, staropers. pazidan, prezentska osnova: paz, < pehlevijski pers. glagolski koren pačati-
• pohovati, pers. pohtan (pazidan), prezentska osnova: paz, < pehlevijski pers. glagolski koren pačati-
• živeti, pers. zistan, prezentska osnova: zi < srednjopers. Ziwistan prezentska osnova: ziw < staropers. Žiwistan, prezentska osnova: živ

Imenice

• adrija, pers. daryā: more, srednjopers. drayab < staropers. drayah
• Bog, staropers. bağ < sanskrit bağ
• ban, avestijski pāna < pers. bān: sufiks koji znači čuvar
• brat, pers. baradar < srednjopers. brad(ar) < staropers. bratar
• jesen, pers. hazān
• kolač, pers. koluče (vrsta kolača)
• kuća, pers. kuče (kujče): malo naselje, staropers. kuša, kušan
• govedar, pers. gāvdār (gāv: govedo, krava + dār: prezentska osnova od infinitiva daštan imati, držati)
• mater, pers. i srednjopers. mādar < staropers. matar
• miš, pers. muš
• mozak, pers. magz < srednjopersijski mazg < staropersijski mazga-
• nov, pers. nov < srednjopers. nōg < staropers. nava-
• obrva, pers. abru (u množini: abrovān)
• pazuh, pers. bazu (nadlaktica)
• poljubac, pers. bus, buse
• stan, pers. –stān (sufiks za mesto): obitavalište, mesto, npr. Armanestān: zemlja Armena (Jermenija), Ozbakestān: zemlja Uzbeka (Uzbekistan)
• uši, pers. guš < srednjopers. goš < staropers. Guša
• vetar, pers. bād < srednjopers. vāt < staropers. vāta
• žena, pers. i srednjopers. zan < staropers. žan
• zima, pers. zemestān: zem + sufiks za mesto, lokaciju stān < sanskrit hima: sneg, hladnoća (himalaji: stan snega, tamo gde sneg obitava)

Brojevi

• dvesta, pers. dvist, devist
• jedan, pers. (jek)dāne (književni), jedāne ili jedune (govorni) : jedan, komad nečega

srpskohrvatski	persijski	sanskrt	avestijski
jedan	jek	eka	aeva
dva	do	dva	dva
tri	se	tri	thri
četiri	čahar	čatvar	čathwar
pet	panđ	panča	panča
šest	šeš	šaš	xšvaš
sedam	haft	sapta	hapta
osam	hašt	ašta	ašta
devet	noh	nava	nava
deset	dah	dasa	dasa

Predlozi

• iz (od), pers. az
• do, pers. tā

Pridevi

• tanak, pers. tang
• više, pers. biš
• znan, pers. šenās < avestijski žnatar
• baština, pers. bāstān

Sufiksi

• -ar, pers. kar ili gar: sufiks za zanimanje, kao u imenicama govedar, limar, itd. ili u persijskom gāvdār, lahimkār ili lahimgar itd.

Upitne zamenice

• šta, pers. če ili či, npr. šta je? pers. (govorni) či-je?
• ko, pers. ki, npr. ko je? pers. (govorni) ki-je?

Upitni prilog

• kuda, pers. kođā (kodja)

Mesni prilozi

• onde, pers. ānđā (onđā) ili āndjā (ondjā)
• ovde, staropers. avadā