Prva banjalučka operacija

31. decembra 1943. glavnina Petog korpusa NOVJ, ojačana sa tri brigade, izvela je napad na osovinsko uporište Banjaluku i posade na komunikaciji prema Prijedoru i Gradiški. Snage NOVJ uspele su da likvidiraju sva manja uporišta i da prodru u sam grad Banjaluku, gde su vođene ulične borbe do 2. januara 1944. U centru grada zauzet je zatvor "Crna kuća" i oslobođeno je 207 zatvorenika-talaca, osumnjičenih da su komunisti, koji su čekali streljanje. Pošto napad na Bosansku Gradišku nije uspeo, Nemci su na taj mostobran doveli oklopne i motorizovane jedinice, koje su 2. januara 1944. u toku dana uspele da se probiju u Banjaluku, probiju blokadu i ojačaju garnizon, nakon čega je napad snaga NOVJ obustavljen.

Prva banjalučka operacija NOVJ
Segment Drugog svetskog rata
Banjolučka operacija (31. decembar 1943 - 2. januar 1944)
Datum 31. decembar 1943 - 3. januar 1944. Lokacija grad Banja Luka i prilazne komunikacije Ishod Pobeda snaga Vermahta i NDH Teritorijalne promjene NDH
Sukobljene strane
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije	Snage NDH Nemački Vermaht Četnici
Angažirane jedinice
- delovi Petog korpusa NOVJ - Treća krajiška proleterska brigada - Treća lička proleterska brigada - Dvanaesta slavonska proleterska brigada	- 373. legionarska divizija - 901. oklopni grenadirski puk - 4. lovački zdrug NDH - 3. gorski zdrug NDH (delovi) - dve bojne ustaša - 3. žandarmerijski puk NDH - delovi Bosanskokrajiškog četničkog korpusa - delovi Srednjobosanskog četničkog korpusa - teritorijalne i policijske jedinice
Snage
oko 12.000[1][2]	oko 22.000[2]
Žrtve i gubici
	697 poginulih, 557 ranjenih i 1.275 zarobljenih, uz neutvrđen broj četnika[3]

Ova operacija imala je za cilj da, u kontekstu zimskih operacija, privuče nemačke snage iz istočne Bosne, omete izvodjenje operacije Šnešturm (nem. Schneesturm), i olakša položaj Trećeg korpusa NOVJ. U napadu je zarobljen veliki broj osovinskih vojnika, prvenstveno domobrana, i zaplenjena velika količina oružja i opreme. Stoga se u literaturi ova operacija, i pored poraza, ne smatra neuspešnom.

Nakon nje, usledio je nastavak nemačkih zimskih operacija, sa operacijama Napfkuhen (nem. Napfkuchen) i Valdrauš (nem. Waldrausch) u okolini Banjaluke.

Prethodne okolnosti

Tokom jeseni 1943. Peti korpus NOVJ preuzeo je inicijativu, zauzeo Sanski Most, okružio Prijedor i pojačao pritisak na Banjaluku. Pad Prijedora i Banjaluke sprečilo je pristizanje nemačke 264. divizije u to područje.

Početkom decembra 1943. Druga oklopna armija pokrenula je niz operacija sa ciljem osvajanja ključnih pozicija i razbijanja snaga NOVJ. Operacije u oblasti između Vrbasa i Une (Panter i Ristov) okončane su nepovoljno po nemačke snage. Ovo je omogućilo Petom korpusu NOVJ da ponovo preuzme inicijativu i organizuje operaciju većeg obima na Banjaluku, u kojoj je bio štab 15. nemačkog korpusa, i čitav niz okolnih uporišta.

Tajnost operacije nije potpuno uspjela. Dvije sedmice prije napada javljali su četnici, agenti na terenu i prebjezi o predstojećem napadu na Banjaluku.^[4]

– Izvještaj obavještajnog odjeljenja 15. brdskog korpusa o partizanskom napadu na Banja Luku (6. januar 1944.)

Ova operacija bila je od velikog značaja u kontekstu zimskih operacija. S obzirom da su u drugim oblastima, naročito u istočnoj Bosni (Operacija Šnešturm), Nemci držali inicijativu u svojim rukama, dovodeći jedinice Trećeg korpusa NOVJ u težak položaj, napad na Banjaluku imao je značaj stvaranja novog kriznog žarišta, sa ciljem razbijanja koncentracije nemačkih snaga.

Angažovane snage

Snage NOVJ

• Četvrta krajiška divizija (delovi) - oko 2.700 boraca
• Deseta krajiška divizija
  • Trinaesta krajiška brigada - 1.442
• Jedanaesta krajiška divizija - 2.908
• Udarni odred Petog korpusa - 425
• 1. i 2. artiljerijski divizion Petog korpusa - oko 200 boraca
• Treća krajiška brigada - 1. 626
• Treća lička brigada - oko 1.200^[5]
• Dvanaesta slavonska brigada - oko 1.000

Ukupno oko 11.700 boraca i starešina.

Osovinske snage

A. Nemačke snage

• Uporište Banjaluka: pripadnika raznih jedinica i ustanova 4.131.
• Uporište Prijedor: pripadnika nemačke 373. divizije 1.800.
• Uporište Bosanska Gradiška: pripadnika nemačke policije 280.
• Uporište Gornja, Srednja i Donja Topola: pripadnika nemačke policije 640.
• Uporište Bosanski Aleksandrovac: pripadnika nemačke policije 100.
• Uporište Junuzovci: pripadnika nemačke policije 100.
• Uporište Maglajani: pripadnika nemačke policije 60.
• Uporište Laktaši: pripadnika nemačke policije 30.
• Uporište na aerodromu Zalužani: oko 600 Nemaca, ustaša i domobrana^[6].
• 901. oklopni grenadirski puk, u proboju iz Bosanske Gradiške u Banjaluku^[7].

Ukupno oko 8.000 boraca.

B. Ustaško-domobranske snage

• Uporište Banjaluka: 2. bojna 13. lovačke pukovnije, 3. bojna 7. lovačke pukovnije, 11. topnički sklop (artiljerijski divizion), 7. topnički sklop, 22. topnički sklop, Stožer (štab) 4. ustaško-domobranskog zdruga sa 6 prištabskih satnija (četa), Domdo bojna Banjaluka, 300 policajaca i agenata i 3. žandarmerijski puk.
• Uporište Klašnice: 2. bojna 7. lovačke pukovnije.
• Uporište Ramići: jedna četa četnika 1. četničke brigade Bosanskokrajiškog četničkog korpusa, zajedno sa jednom satnijom ustaša i domobrana.
• Uporište Ivanjska: 1. bojna 7. lovačke pukovnije (jačine 700 vojnika).
• Uporište Krnjin (Gugunova Glavica) ': 1 satnija ustaša.
• Uporište Piskavica: 1 sanija domobrana.
• Uporište Omarska: 1. bojna 13. lovačke pukovnije.
• Uporište Kozarac: 1 satnija domobrana.
• Uporište Prijedor: 3. gorski ustaško-domobranski zdrug sa rasporedom

jedinica u Prijedoru i bližoj okolini – ukupno 2.000 vojnika.

• Uporište Bosanska Gradiška:
  • 3. bojna 13. lovačke pukovnije
  • Željezničko-stražarska ustaška bojna raspoređena od Okučana do Bosanske Gradiške.
  • Jedna bojna ustaša iz logora Stara Gradiška jačine 900 ustaša.
  • Naučna satnija (120 vojnika).
  • Jurišna ustaška satnija (jačine 80 ustaša).
  • Žandarma 70
  • Policajaca i agenata 50.
• Uporište Laktaši: žandarma 50.
• Uporište Razboj: žandarma 35 i domobrana 200.
• Uporište Kukulje: žandarma 35 a u selu Kosjerovu 25^[8].

Ukupno oko 12.000 boraca.

C. Četničke snage

• 3. krajiška četnička brigada, jačine 700 četnika
• Župska četnička brigada srednjobosanskog četničkog korpusa, na odbrani pravca Prnjavor-Klašnice jačine 245 četnika
• Samostalni Crnovrški četnički bataljon srednjobosanskog četničkog korpusa, na odbrani pravca Prnjavor-Klašnice, jačine 135 četnika,
• Zaštitna jedinica Bosanskokrajiškog četničkog korpusa^[9]

Ukupno nešto preko 1.000 četnika na južnoj, jugozapadnoj i zapadnoj periferiji Banjaluke i oko 1.000 četnika na istočnoj i severoistočnoj strani grada, svega oko 2.000.

Svega osovinskih snaga: oko 22.000.

Plan napada

Prema zapovesti štaba Petog korpusa, napadne snage NOVJ grupisane su u pet grupa:^[10]

Prvu grupu, pod komandom štaba Četvrte krajiške divizije, sačinjavale su Treća lička, Šesta, Trinaesta krajiška brigada, Sanski odred i 1. artiljerijski divizion. Ona je imala zadatak da napadne sistem odbrane Banjaluke sa pravca Sanskog Mosta.

Drugu grupu, pod komandom štaba Jedanaeste krajiške divizije, sačinjavale su Peta i Dvanaesta krajiška i Četrnaesta srednjobosanska brigada. Zadatak ove grupe bio je da napadne i likvidira sva uporišta u Banjaluci i bližoj okolini sa desne strane Vrbasa.

Treću grupu, pod komandom štaba Treće krajiške brigade, sačinjavali su Treća krajiška, Udarni odred i Drugi artiljerijski divizion korpusa. Treća krajiška sa udarnim odredom imala je zadatak da prodre u grad sa juga, a Udarni odred trebalo je da zauzme Han Kola i razbije četnike.

Četvrtu grupu, pod komandom štaba Jedanaeste krajiške brigade, sačinjavali su Jedanaesta krajiška brigada, 1. bataljon Osme krajiške brigade i Gradiško-pijevčanski NOP odred. Ova grupa imala je izuzetno važan zadatak da likvidira uporište u Bosanskoj Gradiški, a da delom snaga demonstrativno napadne posade u Topoli i Aleksandrovcu.

Tok borbe

Tešanović javlja o borbama sa 14. kozaračkom brigadom i drugim partizanskim jedinicama zapadno od Banja Luke. Četnici mole za pomoć, jer bez nje neće moći zadržati položaje. Naročito se traži municija, jer trenutno /nemaju ni metka/.^[11]

– Poruka četničke grupe Tešanović (30. decembar 1943.)

Četnici koji se oslanjaju na Wehrmacht su se dokazali pri izviđanju i obezbjeđenju linija snabdijevanja u priobalnom regionu [...]. Borbena vrijednost četnika pri komunističkom napadu na Banja Luku se pokazala kao mala. Uz samo jedan izuzetak, pokazali su dobre rezultate u izviđanju.^[12]

– Izvještaj obavještajnog odjeljenja 15. brdskog korpusa za period od 1. decembra do 10. januara 1944. (12. januar 1944.)

Prema njemačkom izvještaju, partizani su u napadu na Banju Luku zauzeli i zgradu u kojoj se nalazio zloglasni ustaški zatvor „Crna kuća「. Tom prilikom, oni su oslobodili oko 250 komunista i partizanskih simpatizera, među kojima je bila i jedna djevojka, prema kojoj je, kako se tvrdi u izvještaju, veoma okrutno postupano od strane ustaških čuvara:

Ustaše su za vreme borbe malo došle do izražaja. Prilikom odbrane »Crne kuće« (zatvora) ne može biti reči o ozbiljnom otporu Hrvata. Komunisti su uspeli da oslobode oko 250 komunističkih zatvorenika, koji su svoje oslobodioce oduševljeno pozdravili. Među oslobođenima nalazi se i jedna devojka koju su na najgrozniji način ustaše mučile i koja će komunistima pružiti značajne podatke.^[13][14]

– Izvještaj obavještajnog odjeljenja 15. brdskog korpusa o partizanskom napadu na Banja Luku (6. januar 1944.).

Gubici

Osovinske snage pretrpele su velike gubitke, kako u ljudstvu, tako i u naoružanju i opremi.

Nemački gubici u borbama oko Banjaluke iznosili su 67 mrtvih, a gubici neprijatelja procenjeni su na 350-400 samo mu mrtvima, dok se može pretpostaviti oko trostruko veći broj ranjenih.

Gubici 4. hrvatske lovačke brigade (zdruga) bili su znatni. Brigada tek što je u oktobru 1943. opremljena potpuno novom nemačkom opremom i u ovom pogledu bila je bolja nego nemačka divizija. Međutim četa za opskrbu, koja je bila smeštena u jednoj kasarni u južnom delu grada, sa svom svojom opremom pala je u ruke partizana. Oni iza sebe nisu ostavili ni zavrtnja. Po svemu, četa za opskrbu pala je odmah pri prvom napadu bez borbe. Dalje, školska četa, elitna formacija brigade, bila je u potpunosti uništena. Takođe, velike gubitke u ljudstvu i materijalu imala je i hrvatska sanitetska četa, koja je stajala na rubu grada, i bila izložena teškoj borbi sa partizanima, i na kraju morala da prepusti svoju opremu. U ovom napadu jedna domobranska artiljerijska baterija pokazala se veoma hrabrom. Međutim, u drugom napadu na Banjaluku (strana 203) upravo je ova baterija okrenula svoje topove, i time olakšala prodor neprijatelja u grad (narednik Brakman).

Samo na groblju u Banjaluci sahranjeno je 150 poginulih.^[15]

Štab 15. brdskog korpusa 6. januara 1944. sastavio je za nadređeni štab Druge oklopne armije izveštaj o toku borbe. U njemu navodi gubitke partizana od "372 izbrojana mrtva neprijatelja, osim toga 600 mrtvih neprijatelja, na osnovu procene, 190 zarobljenih i 1.160 civilnih žrtava".^[16] Sopstveni gubici nisu navedeni, ali je data primedba da je "poslije završetka napada 700 domobrana »nestalo«, među kojima 11 oficira. U međuvremenu, njih oko 340 vratilo se nazad, od kojih 129 u civilnoj odjeći, 90 sa oružjem".^[16]

Prema nemačkom dokumentu od 4. januara, nemačka komanda utvrdila je sopstvene gubitke od 541 poginulog Nemca, uz 327 ranjeno i 37 nestalih; 156 poginulih ustaša i domobrana, uz 230 ranjenih i 945 zarobljenih. To daje ukupno 697 poginulih, 557 ranjenih i 1.275 zarobljenih. Za četnike se navodi da podaci nisu mogli biti utvrđeni.^[3]

Gubici u jedinicama NOVJ, prema sopstvenim izveštajima, iznosili su 192 poginula borca i starešine i 503 ranjenih.^[17]

U izvještaju XV brdskog korpusa Wehrmachta, apostrofira se neuspjeh operacije koju su poduzele snage NOVJ napadom na Banju Luku:

Neuspeli napad na Banju Luku predstavlja težak udarac Titovom ugledu. Neuspeh pada utoliko teže jer je napad imao dalekosežnije ciljeve i mora da se uvrsti u poraze koje su komunisti poslednjih meseci na Balkanu morali da pretrpe. Veliki gubici doprineće, nadalje, opadanju borbenog duha i kolebljivosti sastava crvenih brigada.^[18][19]

– Izvještaj obavještajnog odjeljenja 15. brdskog korpusa o partizanskom napadu na Banja Luku (6. januar 1944.).

Razmjere borbi tokom operacije pokušao je, na osnovu nedovoljno provjerenih podataka "iz druge ruke", dočarati i vojvoda Momčilo Đujić, zapovjednik Dinarske divizije JVuO, u dvjema depešama poslatim Vrhovnoj komandi JVuO 17. januara 1944. godine. Tom prilikom, vojvoda Đujić (pseudonim »Dal-Dal«) prenio je Draži Mihailoviću sljedeće informacije:

Za poslednjih mesec dana nemam nikakve veze sa Drenovićem, a Mitranovićeva stanica prestala je da radi. Putnici koji sa kolonama 11 [četnička šifra za Nijemce — nap.] stižu iz Banja Luke pričaju o borbama partizana koji su uspeli da prodru u grad i pobiju mnoge nacionaliste. U početku grad je branilo samo 450 vojnika 11. Kad im je kasnije pristigla pomoć i kad su slomili partizane izvršili su strahovite represalije u gradu pobivši mnoge stanovnike. Organi oružane i civilne hrvatske vlasti izgleda da su se stavili u borbu na stranu partizana. Priča se o 6000 mrtvih partizana od kojih 2000 na ulicama grada. Sve ove vesti za sada nije mi moguće proveriti, te prema tome nemojte ih primati kao tačne.^[20]